یکصد و هشتاد و چهارمین جلسه گروه علمی فلسفه با موضوع “اثبات حرکت جوهری از طریق زمان“ با ارائه “حجت الاسلام والمسلمین اسدی“ و با حضور اعضاء محترم گروه چهارشنبه ۲ بهمن ۹۸ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:
هذه حجه سدیده من الحجج القائمه علی الجرکه الجوهریه و قد تفطن بها صدرالمتألهین فی مباحث الاواخر من الالهیات، اعنی الفصل الثانی من الموقف العاشر. (ج ۷، ص ۸۹)
و قلّ من توجه الیها حقّ التوجه؛ مع انها طریقه قویمه علی اثبات المطلوب اعنی الحرکه فی الجوهر الجسمانی.
و الامر دائر مدار کلمه واحده و هی ما معنی کون الشئ زمانیاً؟
و هذا قائم علی مقدمتین:
المقدمه الاولی: ان کل شئ اذا اتصف بصفه عقلیه کانت او خارجیه، لابد أن یکون فی حد ذاته عاریاً عنها و أنه غیر متصف بعدمها. فانّ الجسم إن اتصف بالبیاض لا یصح ان یکون متصفاً بالسواد کما ان الماهیه اذا کانت فی مرتبه ذاتها متصفه بالعدم فلا تتصف بالوجود. فلابد أن یکون الشئ فی مرتبه ذاته بحیث لا بشرط عن الوجود و العدم.
المقدمه الثانیه: بعد ما مرّ من أن الشئ فی مرتبه ذاته لابدّ أن یکون بنحو اللابشرط بالنسبه الی وجود الصفه و عدمها، فاعلم أن هذه الصفه بالنسبه الی موصوفها یتصور بنحوین: قد یکون صفه مقومه للموصوف و قد لا یکون مقوماً له. و بعباره اخری؛ قد تکون الصفه بحیث یمکن تصور الموصوف عاریاً عنها و قد لایکون کذلک و لایمکن تصور الموصوف خالیاً و عاریاً عنها. و ان کان مرتبه ذاته خالیاً عنها لکن تحقق ذلک الشئ لا یمکن بدونها و هذه الصفه انما هن من مرتبه وجود الشئ و حاقّه لا من مرتبه ماهیته.
بعباره اخره: حیثیه وجود الشئ مخلوطه بهذه الصفه؛ فمثل الحراره و البروده کما أن الجسم فی مرتبه ذاته غیر مقتضٍ لهما، کذلک فی مرتبه تحققه الخارجی غیر مقتض بالنسبه الیهما. فیصح أن یکون جسم فی وجوده الخارجی لا بارداً و لا حاراً کالجسم الفلکی علی رأی القدماء فلا اقتضاء للجسم بما هو جسم أن یکون حاراً او بارداً.
هذا علی خلاف المکان فانه مقتضی الجسم، و لا یمکن خلوّه عنه و أنه عرض للجسم غیر مفارق عنه و بعباره اخری؛ المکان لازم غیر مفارق عن وجود الجسم.
و المسئله فی الزمان کالمسئله فی المکان فإن قیل هل الحرکه زمانیه ام لا؟ لا شک لاحدٍ أنها زمانیه. ففی مثل الحرکه الواقعه بین المبدأ و المنتهی واقعه فی ساعتین من الزمان یمکن ان تکون تلک الحرکه واقعه فی زمان اکثر او أقل من ساعتین. فهنا امتداد بالمسافه و امتداد بالزمان و بهذه الملاحظه تکون الحرکه زمانیه.
توضیحاً نزید مثالاً؛ إذا قلنا هذه الطاقه من القماش عشره امتار، فهذه لها امتداد منطبق علی ما یقال متراً و معلوم أن هذه الطاقه إن لم یکون له امتداد، لا یصح أن یقال أنها عشره امتار. و لذا لا یمکن ان یقال ان هذه الجرز کم متراً؛ لعدم الامتداد فیها و أن الامتداد غیر منطبق علیه و ذلک مثل أن یقال لانسان کم مقدار علمک؟ فلا معنی فی الجواب أن یقال عشره مَنّاً. و ذلک لان العلم غیر قابل تقدیره بالوزن.
اذا علمنا ذلک اعنی تقدیر کل شیئ بحسبه، فنقول فی الجوهر هل کل واحد منا – بما انّنا جواهر اجساماً – موجود زمانی ام لا؟ و بعباره اخری؛ هل مقوله «متی» محقق فی حق کل واحد منّا ام لا؟ لا شکّ أن الجواب لیس الا نعم. و ان لکلٍ «متی» و لیس الّا أنّ عُمر زید مثلاً قد مرّ علیه خمسین سنهً بالزمان و أنه واقع فی الزمان نفسه لاغیرها بأن یقال کلامه و تکلّمه واقع فی الزمان و أن یقال مشیُه وقع فی الزمان؛ بل هو نفسه فی «المتی» و ان لم یتکلم و لم یمش اصلاً.
اذا علمنا ذلک اعنی زمانیه شیئ و مامعناه، فاعلم أن نسبه الحرکه الی الزمان، نسبه المتقدر الی المقدار و أن الزمان لیس الّا مقدار الحرکه. و بعباره اخری؛ نسبه الحرکه الی الزمان انما هی نسبه المبهم الی المتحصل. حیث ان الحرکه حرکه اذا اخذت مطلقه غیر مقید بالمقدار و المقدار کانّه حدّ للحرکه فلا فرق بینهما وجوداً و خارجاً و الفرق انما هو بالتحلیل العقلی فحسبُ و إن شئت فشّبه نسبه الحرکه الی الزمان بالجسم الطبیعی و التعلیمی. فإن الطبیعی من الجسم انما هو اذا اخذ مبهماً من حیث مقداره و إما التعلیمی فهو من حیث مقدار الجسم الطبیعی فلا تفاوت بینهما وجوداً خارجیاً الا بحسب المتقدر و المقدار لا غیر. و الشیخ ابن‌سینا اعترف و اقرّ بذلک اعنی کیفیه نسبه الحرکه الی الزمان لیست الا ذلک اعنی ان الزمان مقدار الحرکه.
نهایه الامر ان الشیخ و امثاله یتصورن فی المثال الماضی ذکره، أن زیداً نفسَه لا حرکه له و لا مقدار و انما الحرکه و الزمانیّه بالمقایسه الی اشیء و اخری و نحن نقول له: لیست المقایسه هنا صحیحه بوجه بل فی زید مثلاً امر واقعی بواسطته قابل للمقایسه الی اشیاء اُخر.
فخمسین سنه لزید معناه أن الارض دارت خمسین دوره حول الشمس فمن باطن زید و من ذاته و من حاق وجوده امتداد قابل لانطباق علی امتداد الشمس و لیس هذا موجهاً الا بالحرکه الجوهری.
هذا اجمال ما افاده صدر متاله الاسلامین علیه الرحمه و الرضوان ما دامت الاجسام و الازمان.
