دویست و هشتمین جلسه گروه علمی معرفت شناسی با موضوع ” تبیین نظریه “شهود عقلی” براساس مبانی حکمت متعالیه” با ارائه حجت الاسلام والمسلمین محمود شریفی شنبه ۶ دی ۹۹ ساعت ۱۸:۳۰ در مجمع عالی حکمت اسلامی به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده به شرح زیر است:
تبیین اجمالی نظریه شهود عقلی
نفس حقیقت واحد دارای مراتب، شئون و قوای متعدد است. این حقیقت واحد دارای مراتب، که به یک اعتبار نفس و به اعتبار دیگر مجموع نفس و بدن نامیده می‌شود، به‌گونه‌ای است که همه مراتب بالای آن، به نحو تفصیلی و انبساطی در مراتب پایین حضور وجودی دارند و همه مراتب پایین نیز به نحو اجمالی و اندماجی در مراتب بالا حضور دارند. بنابراین، نفس در موطن تکتک شئون خود، حضور وجودی دارد و در مرتبه هر یک از آنها احکام و وظایفشان را به انجام می‌ر‌ساند. ارتباط اتحادی نفس با بدن مستلزم این است که با حواس پنجگانه موجود در بدن نیز متحد گردد. ازاین‌رو، نفس در موطن چشم و دیدنش، در موطن زبان و چشیدنش و در موطن دست و لمس کردنش عین اعضای درک کننده است. به گونهای که این نفس است که در موطن چشم حاضر شده با عدسی چشم، که بسان دوربین نفس عمل میکند، خود خارج را می‌بیند. همچنین خود نفس است که در سر انگشتان لمس میکند و در نوک زبان می‌چشد. برخی محققان حکمت متعالیه از این نوع فهم مستقیم و مباشر نفس، به «شهود حسی» تعبیر می‌کنند.
نوع ارتباط نفس با خارج منحصر به محسوسات نیست، چراکه نفس در کنار بهره‌مندی از قوای حسی برای نیل به محسوسات، با بهرمندی از قوه عقل، در همین موطن قوا، حقایق عقلی را نیز می‌یابد. مثلاً وقتی کتابی را می‌بینیم، در همان موطن، وحدت و یگانگی آن را نیز درک میکنیم و آنگاه که کتابی دیگر در کنار آن قرار میگیرد، کثرت و مغایرت را در‌می‌یابیم. در حالی که وحدت و کثرت و مغایرت، از جمله معقولات ثانیه فلسفی است که ادراک آنها در شأن قوای حسی نیست. قوهای که شأنیتِ ادراک این سنخ حقایق را دارد و آنها را در همان موطن حس ادراک میکند، عقل یا همان قوه عاقله است. بنابراین در ضمن مشاهده حسی که با آن به فهم مستقیم محسوسات گوناگون نائل میشویم، عقل نیز حاضر است و حقایق مسانخ خود را بدون واسطه صور و مفاهیم ذهنی، از خارج دریافت میکند.
بر این اساس، نه تنها خود نفس در مرتبه عقل، تعقلْ در مرتبه خیال، تخیلْ و در مرتبه حس، احساس میکند؛ بلکه قوه عاقله نفس، به نفسِ حضور نفس و حفظ هویت عقلانی‌اش، در مرتبه خیال و حس حضور دارد و معقولات را در همان مراتب خیال و حس درک میکند. مطابق این مبنا، قوه عاقله نفس انسان، نفس‌الامرِ معقولات اولی و ثانیه فلسفی و از جهتی نفس‌الامرِ تصدیقات بدیهی اولی و ثانوی را در همان مراتب طبیعی، حسی و خیالی، به نحو حضوری می‌یابد و مفاهیم مزبور را از همان مواطن طبیعی، حسی و خیالی به دست می‌آورد. همچنین عقل در همان مرتبه حس، ارتباطِ جوهر و عرض، علت و معلول، و وحدتِ موضوع و محمول را می‌یابد و تصدیق میکند. برخی محققین حکمت متعالیه از این نوع فهم مستقیم و مباشر نفس، به «شهود عقلی» تعبیر می‌کنند.
پیشینه شهود عقلی
متعلَّق شهود عقلی معانی است. این معانی هم می‌توانند مربوط به درون نفس باشند و هم مربوط به خارج از نفس. شهود عقلی معانی درونی همان علم حضوری انسان به ذات، حالات و افعال درونی نفس است. این نوع شهود عقلی، پیشینه‌ای بس دیرین داشته و تقریباً مورد اتفاق همه فیلسوفان مسلمان است. اما شهود عقلی معانی خارج از نفس، که مصداق بارز آن علم شهودی انسان به نفس‌الامر معقولات ثانیه فلسفی است، سابقه‌ای در فلسفه اسلامی ندارد. به‌ظاهر محقق ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین استاد سیدیدالله یزدان‌پناه نخستین کسی است که در کتاب «حکمت اشراق» و «تأملی در فلسفه فلسفه اسلامی» به بررسی و تبیین شهود عقلی پرداخته و آن را موافق با مبانی حکمت متعالیه معرفی کرده است. ایشان بر این باور است که تمام مبانی لازم برای پذیرش شهود عقلی در حکمت متعالیه وجود دارد، هرچند خود صدرالمتألهین در مقام نظر به این حقیقت نپرداخته است. همچنین از نظر ایشان برخی فیلسوفان غربی مانند اتین‌ژیلسون به حقیقت شهود عقلی التفات پیدا کرده‌اند؛ اما آنان مبانی فلسفی و علم‌النفسی لازم برای این دیدگاه را ندارند و بالتبع به وجدانی بودن آن اکتفا نموده‌اند.
مبانی و مؤیّدات نظریه شهود عقلی
- توجه به لوازم معرفت‌شناختی قاعده فلسفی «النفس فی وحدتها کل القوی» که حضور حیث عقلانی نفس را در موطن تکتک اندام‌های حسی انسان ممکن می‌داند؛
- توجه به نحوه تقرر و ثبوت محکی معقولات ثانیه فلسفی در خارج، از حیث خارجیت عروض و اتصاف آنها؛
- توجه به حقیقت قوه واهمه به عنوان «عقل نازل» و دامنهادراکات آن از حیث شمول بر مطلق محکی معقولات ثانیه فلسفی؛
- توجه به حقیقت عقل عملی و هویت ادراکی آن، از این حیث که یکی از کنش‌های عقل انسان ادراک حقایق جزئی خارجی است، و بنابراین حیث ادراکی عقل انسان به ادراک کلّیّات اختصاص ندارد؛
- وجدانی بودن شهود وجود، وحدت، مغایرت، علیت، فوقیت و تحتیت و امثال آن از محکی معقولات ثانیه فلسفی. این حقیقت وجدانی مادامی که استدلال یقینی و خلاف واقع بودن آن اقامه نشود، پابرجاست.
ادراکات شهود عقلی
- شهود معانی (محکی معقولات ثانیه فلسفی) نهفته در حقایق محسوس خارجی.
- شهود ذات نفس و تمام حالت و افعال درونی آن.
- شهود فرد بالذات. فرد بالذات عبارت است از محکی کلی طبیعی که ضمن تکتک افراد خارجی موجود است؛
- شهود روابط موجود بین صور و معانی خارجی است. شهود رابطه میان حقایق در متن خارج نوعی تصدیق بالقوه است که باعث شکل‌گیری تصدیق بالفعل در فضای ذهن می‌شود.
