یکصد و چهل و یکمین جلسه گروه علمی فلسفه اخلاق با موضوع “بررسی ارزش اخلاقی تولی و تبری از منظر محقق طوسی” با ارائه حجت الاسلام دکتر سید مرتضی هنرمند چهارشنبه ۶ اسفند ۹۹ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی (حضوری و مجازی) برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده به شرح زیر است:
تولّی و تبرّی که از مباحث مهم فقهی، کلامی و اخلاقی است در اصطلاح، در مفاهیم دوستی خدا، دوستی با دوستان خدا، پیامبران، امامان معصوم و مؤمنان و دشمنی با دشمنان خدا، دشمنان انبیاء و اولیای الهی و نیز اعتقاد به ولایت اهل بیت و دوستی با آنان و دشمنی با دشمنان آنان و حب و بغض در راه خدا به کار رفته است. اسلام به مثابه درختی است که اعتقادات، ریشه و اخلاق و احکام(برنامههای عملی آن)، شاخههای آنرا تشکیل میدهد. درست است که فروع و شاخههای آن را در ده مورد(نماز، روزه و حج که مربوط به عبادت و پیوند با خداست و زکات و خمس که مربوط به امور اقتصادی و پیوند با بندگان است و جهاد، امربه معروف، نهی از منکر، تولی و تبری که مربوط به مسائل فردی و اجتماعی، نظامی و سیاسی است) خلاصه میکنند؛ اما منحصر به این موارد نیست. یکی از شاخههای درخت دینداری و ایمان، تولی و تبری است که از آن در آیات و روایات فراوان به صراحت یا اشاره در باب اهمیت آن سخن به میان رفته است و از آنجا وارد حوزه فقه و کلام شده است. در این مقاله به دنبال ابعاد فقهی و کلامی آن نیستیم؛ بلکه به دنبال بعد اخلاقی و تربیت نفسانی این موضوع هستیم. تولی و تبری به معنای دوستی خدا و دوستان او و بیزاری از دشمنان خداوند و اولیاء او، حالتی نفسانی است و تهذیب نفس و تربیت اخلاقی نیز از همین نقطه آغاز میشود. بنابراین جادارد که این مسئله در اخلاق محور بحث قرار گیرد.
در توضیح باید بگوییم که انسان موجودی دو بعدی است که اخلاق و تربیت به بعد نفسانی وی بازمیگردد. نفس انسان هرمی سه بعدی است که در تمام وحدتش، سه بعد و شأن مختلف از آن متجلی میشود؛۱.بعد آگاهی و معرفتی و بینشی نفس که از مقوله علم و ادراک است(این بعد در این مقاله مورد بحث ما نیست)؛ ۲.بعد توانشی(قدرت و توانمندیهای نفس که این بعد نیز در این مقاله مورد بحث ما نیست)؛ ۳.بعد گرایش، امیال و احساسات که میتوان از آن به محبت، حبّ و بغض، دوستی و نفرت نیز یاد نمود(این بعد در این مقاله مورد بحث ما است)؛ گرچه این سه بعد، ارتباط تنگاتنگ و ناگسستنی از یکدیگر دارند یعنی انگیزهها، میلها و کششهای انسانی کموبیش با ادراک(چه به گونه فطری یا اکتسابی) آمیخته است و بدان جهت داده و موجب شکوفایی و باروری آن میشود. پس تربیت اخلاقی تابع توجه به هر سه بعد نفس است. یکی از کسانی که در خصوص بعد سوم(محبت و حبّ و بغض) و در قالب رسالهای ممتاز و منحصربهفرد و در جهت رشد، شکوفایی، تربیت و تهذیب نفس به تدوین دست زده خواجه نصیرالدین طوسی است؛ ایشان در رسالهای فارسی به نام «رسالهای در تولی و تبری» به ارزش اخلاقی آن پرداخته و نقش آن را در تربیت نفس به شیوه فلسفی تجزیه و تحلیل و بیان نموده است.
نتایج
در این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی دیدگاه وی را در این باره بررسی نموده و به این نتایج دست یافتهایم: الف. تولی و تبری علاوه بر آنکه نشانه دینداری است مقامی است که با کنترل قوای نفس حیوانی(یعنی شهوت و خشم) و تحت نظر عقل به عنوان حجت باطنی الهی قابل دستیابی است؛ ب. از ثمرات این مقام میتوان به زایش و رویش تمام فضائل اخلاقی و دستیابی به برخی درجات عرفانی مانند رضا، تسلیم، ایمان، یقین و در نهایت دستیابی به مقام اهل وحدت اشاره نمود.
نمودار خلاصه بررسی ارزش اخلاقی تولّی و تبرّی از منظر خواجه نصیرالدین طوسی
