نشست علمی با عنوان “ابتکارات فلسفه اخلاقی علامه مصباح یزدی(قدس سره)“ چهارشنبه ۵ بهمن ۱۴۰۱ ساعت ۱۸:۴۵ به صورت مجازی و حضوری در مجمع عالی حکمت اسلامی واقع در خیابان ۱۹ دی، کوچه ۱۰، کوچه ۲ برگزار شد.
در این نشست علمی کارشناسان محترم؛ ؛ حجج اسلام دکتر مجتبی مصباح و دکتر جمال سروش به ارائه بحث پرداختند:
لازم به ذکر است که دبیر علمی نشست “ابتکارات فلسفه اخلاقی علامه مصباح یزدی(قدس سره)“ را جناب آقای محمدرضا گنجیان مقدم بر عهده داشتند.
خلاصه این نشست به شرح زیر می باشد.
محمدرضا گنجیان مقدم(مقدمه دبیر): حضرت علامه مصباح(رحمت الله علیه)، چه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و چه بعد از تشکیل جمهوری اسلامی، اهتمام زیادی به تبیین مباحثی که مورد نیاز جامعه اسلامی بود داشتند.
لذا از کسانی بودند که در توسعه فلسفه اسلامی هم به لحاظ توسعه دامنه موضوعات و هم تعمیق و توسعه نشر آن در سطوح مختلف جامعه تلاش ویژه ای کردند.
از جمله مباحثی که ایشان ورود کردند، فلسفه های مضاف بود.
و از نخستین کسانی بودند که در فلسفه اخلاق اسلامی ورود جدی داشتند.
به این دلیل که ریشه ارزش های اسلامی رو تشکیل می دهد و برای دفاع در مقابل دیدگاه های رقیب بسیار نیازمند است.
موضوع گفتگوی این نشست علمی: «ابتکارات فلسفه اخلاقی علامه مصباح یزدی(قدس سره)» است که بررسی تمام ابعاد آن، پژوهش و زمان زیادی را می طلبد.
حجت الاسلام دکتر مجتبی مصباح یزدی: ایشان ضمن بیان تاریخچه ورود علامه مصباح یزدی به مباحث اخلاقی، به شکل گیری کتب اخلاقی علامه مصباح یزدی پرداختد. که در دهه ۶۰ در مدرسه حقانی شروع و منجر به چاپ اولین کتاب ایشان به نام: «خودشناسی برای خودسازی» شد. و بعدها کتاب «دروس فلسفه اخلاق» که این کتاب توسط محققین به دو کتاب «فلسفه اخلاق» و «نقد بررسی مکاتب اخلاقی» به چاپ رسید.
در حوزه فلسفه اخلاق، مباحث به دو دسته تقسیم می شود؛ اخلاق هنجاری و فرا اخلاق که هر کدام در حوزه های مختلف قابل بررسی است.
کاری که حضرت علامه مصباح انجام دادند، ربط منطقی این دو مبحث به هم بود و بر اساس این، مکاتب اخلاقی را از هم تفکیک کرده و دسته بندی کردند.
علامه مصباح در حوزه مباحث فلسفه اخلاق نوآوری های خاصی داشتند، که بررسی هر کدام زمان زیادی را می طلبد که به صورت اجمالی بیان و بعضی بخش های آن توضیح داده می شود؛
۱. دسته بندی ها و نظریات و مکاتب فلسفه اخلاقی و ربط منطقی آنها:
دسته بندی نظریات غربی ها
ـ اخلاق هنجاری که عموما در مورد معیار ارزش اخلاقی است.
ـ دسته بندی مباحث مربوط به فرا اخلاق:
بحث معناشناسی، هست شناسی، معرفت شناسی
مباحث منطقی، روانشناسی و جامعه شناسی اخلاق
و رابطه اخلاق با حوزه های دیگر را جدا و اگر هر کسی نظریه ای داشته باشد، ذیل آن بحث می کنند که تفکیک این ها با هم بد نیست ولی ربط منطقی با هم ندارند. که فیلسوف غربی آن را به درستی تشریح نکرده است.
علامه مصباح نظریاتی که منطقا به هم مربوط بود را در چهارچوب یک مکتب اخلاقی دسته بندی و نظریات موجود را در این قالب وارد کردند.
- نظام سازی برای اخلاق اسلامی:
در اخلاق اسلامی چهار گرایش داریم:
اخلاق فلسفی(که مبنای آن یونانی است با تکمه هایی…)
اخلاق عرفانی
اخلاق نقلی و عمدتا رِوایی
و بعضی این سه گرایش را باهم تلفیق کرده اند
اما علامه نه فقط نقل، بلکه عقل را با هم درآمیخت و مبانی اخلاق اسلامی اعم از معرفت شناسی، هستی شناسی، انسان شناسی بیان کردند تا به ارزش شناسی برسند تا پایه ای برای چهارچوب اخلاق اسلامی تعیین کنند. کاری که تقریبا بی سابقه است.
۳. نقد و بررسی سایر مکاتب اخلاقی:
قبل از علامه آثار کمی موجود است، البته شهید مطهری برخی از مکاتب اخلاقی را در کتاب «فلسفه اخلاق» مطرح کرده اند. باید در نظر داشت که چهارچوب اخلاق تا پیش از علامه، اخلاق ارسطویی می باشد، اما علامه، بنیان جدیدی را پایه ریزی می کنند که در کتابی مستقل با عنوان «نقد و بررسی مکاتب اخلاقی» می باشد.
۴. قلمرو اخلاق (فردی و اجتماعی)
ملاک ارزش گزاری اخلاق را تبیین کردند.
۵. هدف اخلاق:
هدف اخلاق از منظر علامه، قرب الی الله می باشد که به دقت تبیین شده که به نگاه عرفا بسیار نزدیک است البته با نگاه فلسفی و مبانی عقلانی و بیانات دینی(قرآنی و رِوایی)
۶. رابطه اخلاق با علوم دیگر به خصوص حقوق:
از نگاه علامه ملاک ارزش گزاری اخلاقی نیت می باشد بر خلاف ارزش گزاری حقوقی که ضمانت اجرایی دنیوی دارد.
۷. رابطه اخلاق با دین(در برابر اخلاق سکولار)
جناب علامه کاربرد دین و ارتباط آن با اخلاق را در هدف گزاری، پیدا کردن راه و روش و تشخیص مصادیق ارزش های اخلاقی، به صورت مبسوط توضیح می دهند.
۸. تحلیل ارزش و ارزش اخلاقی(مولفه های ارزش اخلاقی)
۹. منشاء و معیار ارزش اخلاقی:
شروع و سرچشمه ارزش اخلاقی از کجاست و متر و معیار خوبی و بدی چیست؟
۱۰. تأثیر نیت در ارزش اخلاقی:
تأثیر اخلاص که مربوط می شود به نیت در ارزش گزاری از کجا می آید و تبیین فلسفی آن را که در اخلاق ارسطویی نداریم، جناب علامه بسیار دقیق فرموده اند.
۱۱. مراتب و حد نصاب ارزش اخلاقی:
در مورد خوبی و بدی اخلاق، مراتبی قائل بودند، بطور مثال می تواند یک چیزی خوب تر باشد و مراتب داشتن ارزش به چه چیزی وابسته است. (ربط به نوع کار، نیت فاعل، هر دو، یا آثار و نتایج) کَفِ ارزش گزاری اخلاقی کجاست؟ و ملاک عقلی و دینی بودن اخلاقیات را به تفسیر توضیح می دهند.
۱۲. تحلیل الزام اخلاقی(لزوم و ضرورت بالقیاس)
که از ابتکارات خاص علامه مصباح است، امر و نهی کردن در اخلاق ملاک آن در الزام چیست و چه کسی دستور می دهد و چرایی عمل به آن.
آیا این ها جنبه انشایی دارند و یا ربط به واقعیت؟ که از نکات مبهم مکاتب اخلاقی می باشد!
که جناب علامه با بیان همه دیدگاه ها به نقد آن ها می پردازد. و نوع الزام را از نوعِ ضرورت بالقیاس می داند.
و این را تبیین و تشریح می کنند.
۱۳. هستی شناسی اخلاق(واقعیت خوب و بد اخلاقی)
وقتی من کاری را انجام می دهم بر چه اساسی می باشد؟ خوش آمد فرد یا جامعه، یا کسی گفته است و یا یک واقعیتی را دارا می باشد.
۱۴. اعتباری بودن تفکیک عقل عملی از عقل نظری و برهان پذیری احکام اخلاقی:
ما در اخلاق مثل واقعیت های فلسفی و ریاضی می توانیم اثبات کنیم که چه امری خوب و یا بد است نه صرفا به خاطر نظر فرد و جامعه.
۱۵. بررسی مشهوری دانستن احکام اخلاقی:
منظور یقینی یا عدم یقینی بودن می باشد؟ یا مردم این امور را یقینی نمی دانند؟ اما قابل برهان می باشد. و اگر قابل برهان هست، مربوط به بدیهیات است یا نه و… ایشان کلام ابن سینا که منشأ این اختلافات می باشند را توضیح می دهند و تبیین می کنند.
۱۶. اطلاق یا نسبیت احکام اخلاقی:
ملاک مطلق و عدم مطلق بودن احکام اخلاقی را توضیح و اصول اخلاقی را بیان می کنند و جواب درستی به نسبیت گراها در اخلاق داده می شود.
۱۷. راه های معرفت اخلاقی(عقل و وحی/ مباحث روش شناسی):
راه های خوبی و بدی یک امر اخلاقی چیست؟ آیا دلایل نقلی کافی است یا عقلی، و عقل تا کجا قدرت تشخیص را دارا می باشد و کجا باید به غیر عقل مراجعه شود و… که علامه جواب می دهند و می فرمایند به وحی باید مراجعه شود و ملاک مراجعه را بیان می فرمایند.
در اینجا بحث بسیار مهم روشی مطرح می شود که هر مسئله اخلاقی را صرفا با یک استدلال عقلی می توان حل کرد، در حوزه اخلاق کاربردی در غرب مطرح است. و جناب علامه به این پرسش ها جواب دقیقی می دهند.
۱۸. تبیین دقیق دیدگاه هنجاری اسلام:
که به چند دسته تقسیم می شود؛
نتیجه گرا، وظیفه گرا، فضیلت گرا و بعضی هم حق محور می باشند
علامه دیدگاه هنجاری اسلام را به درستی تبیین و تفسیر می کنند.
۱۹. رابطه خودگرایی با دیگر گرایی و رابطه آنها با خداگرایی:
با بیان نظرات مکاتب دیگر، نظر اسلام را مبسوط بیان می کنند.
۲۰. تطبیق اخلاق فلسفی با اخلاق عرفانی و اخلاق نقلی(آیات و روایات)
حجت الاسلام دکتر جمال سروش:
در معنای باید اخلاقی دیدگاه هایی مطرح می باشد؛
تعریف «باید های اخلاقی در مکاتب دیگر»
ـ باید، تحقق بیشترین مقدار خوبی می باشد.
ـ باید، غیر قابل تعریف است و یک امر بدیهی و واضح و شهودی می باشد.(در اینجا باید دید منظور از بدیهی چه می باشد قابل تعریف است یا غیر قابل تعریف)
ـ باید از اعتقاد کارناپ به امر و فرمان می باشد.
مثال؛ باید به عدالت رفتار کرد= به عدالت رفتار کن
نباید دزدی کنی=دزدی نکن
ـ باید، یک امرِ انشایی از مقوله ابراز احساسات می باشد که غیر قابل ارزیابیِ صدق و کذبی است.
این چهار قِسم، دیدگاه فیلسوفانی غربی است. و نظر اندیشمندان شرقی این گونه است که؛
باید، اشاره دارد به وجوب، که وجوب به سه بخش تقسیم می شود:
ـ وجوب بالذات؛
ـ وجوب بالغیر؛
ـ وجوب بالقیاس الی الغیر که هر کدام تعریف، تدقیق و تفاوت های مشخصی را دارا می باشند.
که حضرت علامه مصباح هیچ کدام را نپذیرفته اند.
و در باید اخلاقی، اعتقاد به ضرورت بالقیاس می باشند.
که یعنی یک رابطه تکوینی و علت و معلولی وجود دارد بینِ فعل اختیاری و آن غایت و هدف اخلاق که قرب الی الله می باشد.
بحث دیگری هم که در فلسفه اخلاق مطرح می باشد: اگر در گام اول، ضرورت بالقیاس را در فلسفه اخلاق بپذیریم، یکی از ثمراتش، استنتاج منطقیِ بایدها و نبایدهای اخلاقی، از هست ها و نیست ها می باشد.
که اگر این اصل را نپذیریم، منجر به تالی فاسد در حوزه های اخلاق، حقوق و … می شود.
در پایان جلسه، سه سوال مطرح می شود که جناب حجت الاسلام دکتر مجتبی مصباح یزدی به آن ها جواب مبسوطی می دهند.
