ویژه نامه ۸ منتشر در خبرنامه ۳۱ حکمت اسلامی، خرداد و تیر ۱۳۹۳

هشتمین پیشنشست همایش ملی حکیم طهران با موضوع «حکمت در طهران» از سوی مدرسه عالی شهید مطهری و با همکاری مجمع عالی حکمت اسلامی روز چهارشنبه ۱۷/۲/۹۳ در مدرسه عالی شهید مطهری برگزار گردید. در این نشست علمی آقایان آیت الله امامی کاشانی، آیت الله محقق داماد، آیت الله فیاضی و استاد دکتر دینانی به سخنرانی پرداختند و دانشجویان محترم آقایان پناهنده و قائمی مقالات خود را در موضوع حکیم طهران قرائت کردند که متن کامل این نشست به علاقهمندان حکمت و فلسفه اسلامی تقدیم میگردد.حضرت آیت الله محمد امامی کاشانیتولیت مدرسه عالی شهید مطهری

بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله رب العالمین والصلاه و السلام علی سیدالانبیاء والمرسلین اباالقاسم محمد و علی آله الطیبین الطاهرین سیما بقیه الله فی الارضین . اَللّهُمَّ کُن ِلوّلیِّکَ الْحُجَّهِ بْنِ الْحَسَن ، صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلی آبائِه ، فی هذِهِ السّاعَهِ وَ فی کْلِّ ساعَه ، وَلیاً وَ حافِظاً وَ قاعِداً وَ ناصِراً وَ دَلیلاً وَ عَیْناً حَتّی تُسْکِنَهُ عَرْضَکَ طَوْعاً وَ تُمَتِّعَهُ فیها طَویلاً.

محضر و مجلس به مناسبت بزرگداشت دو حکیم متأله و فیلسوف بزرگ و اسلامشناس حکیم آقا علی مدرس زنوزی و حکیم شهید مطهری (اعلی الله مقامهما) تشکیل شده است. بنده به اساتید محترم و همه عزیزان خوشامد عرض میکنم و ایام پربرکت ماه رجب را تبریک میگویم.

این دو استاد بزرگ ابتکاراتی در مباحث علمی و فلسفی داشتهاند. البته این ابتکارات براساس زمان خیلی متفاوت بود. زمان شهید مطهری شبهات خیلی هجوم آورده بود و ایشان با دنیای جدیدی روبرو بودند. لذا قلم به دست گرفتند و قلم ایشان توانسته هنرمندانه آنچه که نیاز جامعه است و در حدی که برایشان مقدور بود و عمر شریفشان اجازه میداد بنویسند.

حکیم مدرس علاوه براینکه اسفار صدرالمتالهین را خوب تبیین کرده بود ابتکار هم داشت. مرحوم آیت الله آقای سید ابوالحسن رفیعی قزوینی که توفیق داشتم سفر نفس اسفار را خدمت ایشان باشم و دوست بزرگوارمان استاد سید جلالالدین آشتیانی ـ که رحمت خدا بر ایشان باد ـ هم بودند، گاهی از این حکیم متأله ذکر می شد که اسفار و حرفهای صدرالمتألهین را تبیین کرده است.

در نظام احسن میبیند که بحثی است که حکمای اسلام مطرح کردند که بهترین نظامی است که خدای متعال آفرید و اگر بهتر از این بود آن را خلق میکرد و اگر بهتر بود و خلق نمیکرد ترجیحی بود که مرجوح را بر راجح داده بود. بعد این نظام را از صدر و ذیل تبیین میکنند. حکمایی که معروف به حکمت متعالیه نیستند مثل بوعلی سینا که مقامات العارفین او نشان میدهد که در عرفان هم کامل بوده است؛ ولیکن در کتابهای ایشان بحث همیشه از حکمت مشاء است؛ ولی در بحث نبوت در آنجا به همین نظام احسن میپردازد و اینکه ما وقتی میبینیم که خداوند انسان پایش را چنین خلق میکند که کف پاتورفتگی داشته باشد که بتواند راه برود و چگونه میشود که بهترین انسان که نبی و پیامبر است و اوست که ربط میدهد بین خلق و خالق نباشد. البته بحثی از باب مدنی بالطبع میکند ولی در این نکتهاش متوجه نظام احسن میشود. این نظام احسن را همه مطرح کردند. مرحوم حکیم آقاعلی مدرس زنوزی در بدایع الحکم نکتهای دنبال آن میگوید که این نکته را بنده تا حدی که وقت داشتم نگاه کردم ندیدم که کسی مطرح کند ایشان میگوید: «وهذا سرّ العدل من الله تعالی»، عدل الهی از این جا گرفته شده است. سرّ عدل خدا همین است. یعنی نظام احسن است. وقتی که نظام احسن است پس هرچیز که به جای خود باشد و طبق این نظام باشد او احسن است. بنابراین عدل احسن است و عدل از متفرعات بحث نظام احسن است. بزرگان در عدل بحث کردند. عدل را هم گفته اند زیبا و حسن است. در برابر ظلم که قبیح است و این، مسئله ای بدیهی است و عقل بر این حکم میکند و شهادت میدهد. این مبنایی متین است ولی اینکه بر نظام احسن متفرع کرده باشند چیزی است که بر سخن ایشان دیدم. البته مرحوم استاد شهید مطهری در کتاب عدل الهی وقتی زیربنای بحث عدل را در مقدمه مطرح میکنند همینطور است؛ ولی اینکه فرع بر نظام احسن باشد این زیبایی دیگری است غیر از آن، بدون شک عقل میگوید که این نظام، نظام احسن است ولی منظورم خلاقیتها و ابتکاراتی است که در کار پیش می رود. آن وقت این عدلی که فرع بر نظام احسن است اگر در نهایت قرار و اعتدال قرار بگیرد و درست و مستقیم مقابل اسماء الحسنی و صفات العلیا خدا و وجود مطلق حق قرار بگیرد این «یسمی بالولایۀ» اینجا ولایت میشود.

عبارت مرحوم حکیم زنوزی در اینجا این است که حاق و وسط العدل همانجایی است که نقطه مرکزی عدل است. همان نقطهای که کانون عدل است و همان درست مطابق وجود مطلق است که حقتعالی است. در اینکه همۀ آینه او روبهروی او است «یسمی بالولایۀ» این ولایت است.

مرحوم استاد شهید مطهری کتابی به نام ولاءها دارند. به قول معروف خواب که حجت نیست؛ ولی بعد از شهادت ایشان یکی از دوستان می گفتند که من خواب مرحوم استاد مطهری را دیدم گفتم که در نوشته های شما چه چیز برای شما اثر بیشتر داشت؟ گفت: ولاءها. گفت ولاها برای من از همه بیشتر اثر داشت. این ولاءها را هم از همین نقطه گرفته است. البته شهید مطهری آن سرمایه فلسفه ملاصدرا و بعد حشر با مرحوم معظم آیت الله علامه طباطبایی و شاگردی ایشان در محضر چنین استاد بزرگی و تبیین مطالب از زبان مبارک ایشان؛ چون تبیین خاصی داشتند. برادر عزیز و بزرگوار استاد دینانی (حفظه الله) در درسهای مرحوم علامه طباطبایی تشریف داشتند ، غیر از قلمشان بود. برخلاف استاد شهید مطهری که قلمشان بهتر از بیانشان بود. مرحوم علامه طباطبایی بیانشان بهتر از قلمشان بود. من گاهی که مطالب ایشان را در تفسیر نگاه میکنم میبینم آنکه من یادم میآید ایشان میگفتند که خیلی عالیتر از این بود. تأسف میخورم که آن زمانها شاگردان چرا چنین نبودند و ضبط نمیکردند. آن مطالب را هم یک مترجم عرب نمیدادند که قلمفرسایی المیزان چیست؟ خیلی خوب بیان کردند. آن وقت این بیان را هم مرحوم استاد شهید مطهری با ابتکار و ذوقی که داشتند آن تبیین و تنقیح را از ایشان گرفته بودند. مرحوم علامه طباطبایی شبهای پنجشنبه بحثی داشتند که دربارۀ روش رئالیسم و اصول فلسفه بحث میکردند گاهی مرحوم شهید استاد مطهری قم در همان جلسه میآمدند. خیلی مرحوم علامه طباطبایی از ایشان تجلیل میکردند. یک شب در غیابشان گفتند که آقای مطهری این اصول فلسفه را با آن پاورقیهایی که زدند احیا کردند این شرایط بود. عرض کردم گاهی شرایط است. اگر حکیم مدرس زنوزی در این شرایط بودند ایشان هم شاید گفتگوهای خیلی بیشتری داشتند. خیلی فرق میکند که حکیمی در چهار دیواری مدرسه باشد مثل مدرسه سپهسالار قدیم و برای جمعی که اطرافش هستند درس بگوید یا اینکه این دیوارها فرو بریزد بیرون بیاید و با دنیا صحبت کند و شبهاتی که مطرح شود را بتواند جواب بدهد. اینها مسائل مهمی است که برای یک عالم و اسلامشناس رخ دهد. آن وقت آن معلومات، استعداد و تفکرش شعله میزند. ریشه ولاء های آقای مطهری آنجا است. خواستم این را عرض کنم که این بزرگان، حق بر دنیای علم دارند و حقشان انصافاً حقی بالا است چون فکر کردند خیلی در رنجها بودند چه بسا در مشکلات مالی بودند و فقر بودند با همه گرفتاریها اینچنین خوب تبیین کردند. اکنون ما طلاب و شاگردان باید این امکانات موجود را قدر بدانیم. شرایط ، رایانهها و فضایی که به وجود آمده و امکاناتی که هست را قدر بدانیم. اگر ما آن مقدار زحمت بکشیم چندین برابر آنها ابتکار داریم و میتوانیم اثربگذاریم. و اگر این نعمت علم و دانش را قدر ندانیم و کسانی که این حقایق را به عنوان ودایع اسلامی به ما دادند و ما وارث آنها شدیم وارث خوبی نخواهیم بود. بر ما لازم است که به پاس احترام این علوم و آنچه برای ما آمده خوب بخوانیم، بفهمیم ، مباحثه کنیم، بنویسیم و اثربگذاریم. از خدای متعال درخواست میکنیم که خداوند به ما این توفیق را مرحمت کند و ان شاء الله با قلم و بیان و حقایقی که از اسلام توضیح میدهیم زندگی را به سر ببریم. انشاء الله از محضر اساتید محترم بهرهمند خواهیم شد. «اللهم اغفر المؤمنین والمؤمنات والمسلمین والمسلمات و بلغ الی ارواحهم ».

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

آیت الله غلامرضا فیاضی

ریاست هیئت مدیره مجمع عالی

 

جایگاه و منزلت عقل در تفکر شیعی

[ جایگاه عقل ]

بسم الله و الحمدلله و الصلاه علی رسول الله و آله الطاهرین ولعنۀ الله علی اعدائهم اجمعین. عن الکاظم (ع): إنَّ للهِ علی الناسِ حُجَّتَینِ: حُجَّهً ظَاهِرهً وَ حُجَّهً باطنَهً؛ فَأمَّا الظاهِرَهُ فالرُّسُلُ و الا نبیاءُ و الائمَّهُ و اما الباطنَهُ فالعُقُول۱.

در حضور اساتید بزرگواری که در اینجا تشریف داشتند جای من نبود که صحبت کنم، من در محضر حضرت استاد آیت الله محقق تلمذ کردهام و بهرهها بردهام و اگر امروز چیزی دارم از لطف و عنایت ایشان است؛ ولی از باب امتثال، هدف من این بود که عرض ارادتی خدمت اساتید بزرگوار کنم. برای کاری که مجمع عالی حکمت اسلامی از مدرسه عالی شهید مطهری تقاضا کرده است، به حضرت آیت الله امامی کاشانی عنایت فرمودند و بر عهده گرفتند.

چند جملهای هم برای اینکه حضرت استاد فرمودند که من از مجمع اطلاعی ندارم دربارۀ مجمع عرض می کنم. دوستان مستحضرند که اولین آموزگار بشر، عقل بشر است. ما همه در این مکتب و در پیش این آموزگار هستیم؛ چون عقل در لسان روایات ما برخلاف اصطلاح فلسفیاش فقط قوه مدرکه نیست؛ بلکه همۀ قوایی است که انسان بماهو انسان واجد آن قوا است. یعنی قوه مدرکه انسان یکی از مراتب آن عقل است که در روایات و آیات ما آمده است. گرایشهای خاص انسانی مثل ایثار، نوعدوستی، فدا کردن خواستهای نفسانی در برابر دستورات عقلی به گرایشهای نفس مربوط میشود. به فرمایش شهید مطهری اینها نیز از مراتب عقل است همانطور که رفتارهای خاص انسانی که «تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ ٱلْمَضَاجِعِ»۲ تتجا این هم از آثار عقل است. لذا در روایات ما آمده است که «العقل ما عبد به الرّحمن و اکتسب به الجنان»۳ این معلم اول با بقیه معلم ها یک فرق اساسی دارد در عین اینکه آموزگار است، رشد روزافزون نیز دارد؛ یعنی در عین اینکه من را هدایت می کند، خودش هم رشد میکند و رشد عقلی انسانها تابعی از شاگردی خوب در نزد این استاد است. هرکه بیشتر در مقام شاگردی جدیت کند عقل او رشد بیشتری خواهد کرد و اگر کسی هوای نفس بر او غالب شد و عقل او اسیر هوای نفس شد از مقام انسانیت تنزل میکند و به آنجا میرسد که «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلینَ»۴ تا اینکه قرآن مجید می فرماید که «أُوْلَـئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»۵ انسان باید این را بفهمد که « وَمَا بِکُم مِّن نِّعْمَهٍ فَمِنَ اللّهِ»۶ .

قرآن مجید سؤالات زیادی را مطرح فرموده و جواب نداده است و میخواهد بفرماید که عقل تو جواب اینها را میفهمد که از مؤیدات حجیت عقل است. مکتبی که عقل را حجت نداند مکتب نیست و افتخار شیعه این است که عقلگرا است. کسانی که در این مکتب در پیش معلم زانوی ادب بزنند «أُولِی اَلْأَلْبابِ»۷ میشوند، کسانی خواهند شد که « یَرْفَع اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ »۸؛ ایمان و عمل صالح نتیجه عقل است و کسانی که در همین مکتب سرکشی و طغیان کنند، و فهمیده های عقلشان را زیرپا بگذارند اضلال الهی شامل حال آنها میشود. قرآن مجید میفرماید: « سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ»۹؛ کسانی که به ناحق تکبر میورزند و بلندپروزای میکنند خدا کاری میکند که از آیاتش رویگردان شوند. یعنی چه؟ یعنی عقلشان را میگیرم و فکر میکنند که باطل، حق است: «وَاِنْ یرَوْا کُلَّ آیهٍ لا یؤْمِنُوا بِها وَاِنْ یرَوْا سَبیلَ الرُّشْدِ لا یتَّخِذُوهُ سَبیلاً وَاِنْ یرَوْا سَبیلَ الْغَی یتَّخِذُوهُ سَبیلا»۱۰. بنابراین ما باید همواره از این حکم عقل پیروی کنیم که عقلا وقتی به کمال میرسند به فرمایش حضرت امام میشود هرچه هستی توایی و ما همه هیچ هستیم. بله ، اگر عقل بارور شد به اینجا میرسد که حقیقت «وَمَا بِکُم مِّن نِّعْمَهٍ فَمِنَ اللّهِ»۱۱ را در خودش لمس میکند.

از اینجا به مسئله مجمع منتقل میشوم؛ از افتخارات حوزه های شیعه ـ همانطور که اساتید معظم اشاره فرمودند ـ این است که وجود علوم عقلی همواره در این حوزه ها بوده است. بزرگان علوم عقلی در تمام دورانهای تشیع از افتخارات شیعه است زیرا سند رسمی حوزه های شیعه این آیه مبارکه است: «وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّهً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَهٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَهٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ»۱۲؛ حضرت علامه طباطبایی در مورد این جمله اول در المیزان فرمودند همانطور که در علم اصول گفته شده این جمله خبریه است که در مقام طلب به کار رفته است و تأکید جمله خبریه در مقام طلب از صیغۀ طلب بیشتر است؛ «وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّهً » در حقیقت نهی مؤکد است؛ یعنی مؤمنین هرگز حق ندارند که همه بسیج شوند و جبهه جهاد بروند. جبه های که در روایات ما آمده است؛ «فوقَ کُلِّ ذی بِرّ بِرٌّ حَتَّی یُقتَلَ الرَّجُلُ فی سَبیلِ اللهِ فاذا قُتِلَ فی سَبیلِ اللهِ فَلَیسَ فَوقَهُ بِرٌ»۱۳ اینجا میفرماید حرام است. حرام مؤکد است که همه بروند. برای اینکه کار ضروریتر از آن هست.

همانطور که مقام معظم رهبری فرمودند جبهه جهاد فرهنگی، مهمتر است؛ زیرا در جبهه نظامی کسی که شهید می شود به سعادت و به بالاترین مقام و مقام انیت میرسد همان مقامی که «إِنَّ الْمُتَّقینَ فی‏ جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ* فی‏ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیکٍ مُقْتَدِر»۱۴ دربارۀ شهدا است که «أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ»۱۵؛ ولی در جبهه فرهنگی کسی که صدمه میبیند به آنجایی تنزل میکند که قرآن میفرماید «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ فی نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّهِ»۱۶. کسی که در جبهه فرهنگی صدمه دید از غاذورات هم ارزشش کمتر است. چون «شَرُّ الْبَرِیَّهِ» یعنی از فضولات حیوانات نجس العین هم پستتر است. بنابراین، جبهه فرهنگی، جبهه عظیمی است. «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهَـذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللّهُ»۱۷ خدا را سپاس میگوییم که ما را به این راه هدایت فرمودند و در این جبهه آمدیم.

کسی که میخواهد تفقه در دین کند دین سه بخش دارد: عقاید، اخلاق و احکام. این اجزاء به همین ترتیبی که گفته میشود اهمیت دارد. شکی نیست که عقاید اصل است. اخلاقیات اگر نباشد اعمال هفتاد سال نابود میشود: «إن الحسد یأکل الایمان ، کما تأکل النار الحطب»۱۸ . در همان بخش انزال دین که احکام باشد همه فقها و اصولیان ما میفرمایند که یکی از ادله، عقل است. پس آنجا عقل حضور دارد و احکامی هستند که فقیه به دلیل زمان غیبت و عدم حضور معصوم و خالی بودن دست او از ادلۀ نقلی مجبور میشد سراغ عقل برود و از باید و نبایدها را عقل استنباط کند. اما کارآیی عقل در اعتقادات چیست؟ مگر در اعتقادات اصلی غیر از عقل مرجع دیگری وجود دارد؟ آیا می توانیم بگوییم که چون خدا فرموده، خدا هست. باید عقل دست ما را در دست وحی بگذارد و ما را به خدا رهنمون شود. فلسفه اخلاق، بخشی از فلسفه است. هر وقت حضرت امام فقه و اصول را فرمودند فلسفه را هم کنارش فرمودهاند.

[ معرفی مجمع عالی حکمت اسلامی ]

مقام معظم رهبری در سال ۸۲ بود که از اساتید علوم عقلی، فلسفه، عرفان و کلام دعوت فرمودند و جلسه خیلی شیرینی چند ساعت قبل از ظهر فرصت دادند اساتید در محضرشان صحبت کردند؛ ولی تمام نشد فرمودند نماز میخوانیم و بعد ادامه میدهیم. بعد از نماز دوباره ادامه دادند و در نهایت خود حضرت ایشان صحبت فرمودند و فرمودند که باید حوزه ها پایگاه علوم عقلی باشد همانطور که بوده باید این پایگاه حفظ شود و براساس رهنمود ایشان مجمع عالی حکمت اسلامی زیر نظر سه استاد بزرگوار ما حضرت آیت الله جوادی آملی، حضرت آیت الله سبحانی و حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت برکاتهم) تشکیل شد. نظّار عالی مجمع، این سه بزگوار هستند. البته اساسنامهای دارد و هیئت مدیرهای هر دو سال یکبار انتخاب میشوند. کارهای مختلفی در مجمع انجام می شود یکی از کارها آن است که درسهایی که در حوزه مقدسه جای آن خالی است از اساتید لایق تقاضا میشود که آن درسها را ارائه کنند. یکی از کارها این است که اساتید لایق را در اول سال معرفی کنند تا کسانی که شایسته هستند شناخته شوند و آن کسانی که نباید این درسها را وارد شوند کم کم کنار زده شوند. یکی از کارها جلساتی است که اساتید دارند که این به نظرم کار جدیدی است و برکات بسیار زیادی است و آن اینکه اساتید فلسفه، مدرسین اسفار ، مدرسان اشارات و…. هر دو هفته یکبار جلسه دارند و در آن جلسه یک نفر نظری را که در آن نوآوری دارد مطرح می کند؛ یعنی فکرش را مینویسد و یک هفته قبل در اختیار اساتید آن گروه میگذارد بعد در آن شب فرصتی داده میشود و آن آقا نظرش را ارائه می کند و بعد هم به بحث گذاشته میشود. به نظر من این کار بسیار ارزندهای است. این غیر از این است که بنده سر کلاس نظر خودم را که ابداعی است و فکر میکنم هست ارائه کنم. چون در این جلسه اساتید هم وزن خودم در مقابل من قرار دارند.

مشرف شده بودم به عتبات که محضر حضرت آیت الله سیستانی نیز مشرف شدم. ایشان فرمودند باید در حوزه این کار شود و اساتید باید تضارب افکار داشته باشند تا حوزه ها همان گونه که قبلها بوده است رشد علمی داشته باشد. قبلاً هم در جلسات ـ به قول ما طلبه ها گروهها ـ همینطور بوده است.

یکی از کارهایی که مجمع عالی حکمت اسلامی میخواهد انجام دهد بزرگداشت حکیم مدرس زنوزی است که قصد داریم آثار ایشان را به بهترین وجه احیا کنیم و من برای همین آمده بودم که از محضر اساتید معظم، به ویژه جناب آقای دکتر دینانی تشکر کنم که در پیش همایشهای متعددی همه ما را مستفیض کردند. امیدواریم که سلامت، بهروزی و نشاط این اساتید معظم برای همیشه محفوظ باشد و ما از برکات وجودشان بیشترین استفاده را کنیم.

والسلام علیکم ورحمه الله و برکاته.

 

پینوشت: ـــــــــــــــــــــــ

۱. وسائل الشیعه؛ ج ۱۵؛ ص ۲۰۷؛ ح ۲۰۲۹۱.

۲. سجده؛۱۶.

۳. الکافی؛‏ ج ۱؛ ص ۱۱.

۴. تین؛۵.

۵. اعراف؛۱۷۹.

۶. نحل؛۵۳.

۷. مائده؛ ۱۰۰

۸. مجادله؛۱۱.

۹. اعراف؛۱۴۶.

۱۰. همان.

۱۱. نحل؛۵۳.

۱۲. توبه؛۱۲۲.

۱۳. الکافی؛ج۲؛ ص۳۴۸.

۱۴. قمر؛۵۴ ـ۵۵.

۱۵. اعراف؛۱۶۹.

۱۶. بینه؛۶.

۱۷. اعراف؛۴۳.

۱۸. الکافی؛ج۲؛ ص۳۰۶.

دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی

استاد فلسفه دانشگاه تهران

جایگاه عقل و فلسفه

[ چیستی عقل ]

بسم الله الرحمن الرحیم.

عقل را هفتصد پر است و هر پری

از سما بــگرفته تا تحـت السـری

از بیانات استادان محترم استفاده کردید درباره عقل سخن گفتند و این مجلس هم به مناسبت اهل عقل تشکیل شده است. مسئلۀ مهم این است که عقل چیست؟ البته در این که عقل چیست مطایبهای هست که آن مطایبه را ذکر نمیکنم. اگر بخواهیم عقل را تعریف کنیم چه کسی باید عقل را تعریف کند؟ حضرت استاد فیاضی؛ اگر بخواهند تعریفی از عقل ارائه کنند چه کسی عقل را تعریف می کند؟ آیا جهل میتواند عقل را تعریف کند؟ حس، خیال، وهم، میتوانند عقل را تعریف کنند؟ مگر اینکه بفرمایید خداوند تعریف میکند. آنگاه خدا را چه کسی بشناسد؟ خود خدا خودش را بشناسد؟ یا باز هم عقل؟ این یک معادله است که ظاهراً ساده است. چه کسی عقل را تعریف میکند که چیست؟ فقط خود عقل؛ آیا یک موجود میتواند خودش را تعریف کند؟ بله. عقل اگر بخواهد خودش را تعریف کند، تعریف کننده با تعریف شده یک چیز است یا دو چیز است؟ از آغاز خلقت مسئلۀ عظیم بشر است که سوژه و ابژه میگویند علما و حکمای ما ذهن و عین میگویند. تعریف کننده و تعریف شده، عقل است. حال شما بفرمایید در وجود متحده، آن حیث که تعریف میکنند غیر از آن حیثی است که تعریف واقع میشود؛ «من حیث انه معرف غیر انه من حیث معرف». حالا کسی را پیدا کنید که تعریف کند و نمیتواند. خدا تعریف کرده؛ اما خدا را نیز باید با عقل بشناسیم. چه کار کنیم؟

آن شعری که در ابتدا خواندم ، مولانا فیلسوف اصطلاحی نیست؛ ولی عارفی است که صد هزار درجه بالاتر از فیلسوف است. فلسفه اگر میخواهد به جایی برسد سرانجام باید به عرفان برود؛ اما نه عرفان خانقاهی و عملی و این مزخرفاتی که امروز در کوچه و خیابان درآمده است. قرآن کریم میفرماید که بال برای فرشتگان است و معمولاً پرندگان بال دارند، حداکثر چهار پر دارند؛ ولی او اینجا میگوید که هفتصد پر دارد؛ یعنی لایتناهی پر دارد نه هفتصد عدد. میگویند:

لنگ و لونگ و خفته شکل و بی ادب

سـوی حـق می غیـژ و او را می طلب

دوســت دوســت دارد این آشـفتـگـی

کوشــش بیـــهــوده بــه از خـفتــگی

مشکل ما این است که تراژدی کم داریم، نمی گویم نداریم، عطار تراژدی دارد. ما با تراژدی آشنا نیستیم علمای ما با تراژدی آشنا نیستند، یونانیان آشنا بودند. در فرهنگ ما عطار و مولانا تراژدی دارند . تراژدی یعنی بین دو محذور له.

یک مثال بگویم؛، دانشجویان عزیز، علماء و بزرگان، اگر در بیابان لم یزرع لایتناهی وارد شدید هیچ راهی بلد نیستید. اگر بروی ممکن است گرگ و شیر و ببر و پلنگ نابودتان کند و گمراه تر شوید، آیا در اینجا میخوابید یا اگر بخوابید امن است؟ یا راه میافتید میروید اگر چه نمیدانید کجا؟ این تراژدی است، ماندن هم خطرناک است. اینجا را فرض کنید، نه اینکه چلوکباب بخوریم یا چلوخورشت؟ با این اتوبوس بروم یا با تاکسی؟ اینها که مهم نیست. شرایطی در زندگی پیش میآید که تراژدی است باید تصمیم بگیرید. در این مثالی که گفتم چه کار میکنید؟ مینشینید یا راه میروید؟ جواب دهید. اگر بنشیند مردن دارد؛ یک هفته، دو هفته گرسنگی، راه بروید شیر است، خطر است، ببر است، گمراهی است و بدتر است، چه کار میکنید؟ اینجا است که آدم گیر میکند این تراژدی است. عقل باید اینجا تصمیم بگیرد که آیا باید رفت؟ حالا ممکن است که بمیرید ولی امید نجات هست چه بسا راه بروید؛ اما اگر بمانید قطعاً می میرید. مولوی میگوید:

لنگ و لونگ و خفته شکل و بی ادب

سوی حـق می غیژ و او را می طلب

عقل هفتصد پر دارد با این پرها میپرد از او بپرس کجا میروی؟ میگوید که من می روم تو میخواهی بخوابی بخواب. مولوی هفتصد سال پیش شعر نو گفته است. میگوید:

من به سوی باغ و گلشن میروم

تــو نمــیآیی نـیا من مــیروم

شعر بود یا نه؟ شعرنو بود؟ باید رفت یا باید نشست؟ عقل یعنی رفتن دائم و دنبال نتیجه نگردد. گرفتاری دنیای امروز این است که دنبال نتیجه میگردند. پراگما است. گاهی که با فیزیکدانها صحبت می کنم در برخی قسمت ها که بسط است خیلی فلسفی میشود نتیجهای ندارد میگوید که سود ندارد من دنبالش نمیروم. سود ندارد یعنی چه؟ عقل کنجکاو من آرام نمیگیرد میپرسد و میگوید که چون نتیجه ندارد من آن را رها میکنم. این خاص دنیای امروز است. البته دنیای دیروز هم بهتر از امروز نبود.

میگوید که این از اولش خلاف نتایج دینی است و مقصدش از اول معین است. مقصد متکلم از اول معین است. اول مقصد را در نظر گرفته و بعد میخواهد آن را درست کند. اگر دید به نتیجه نمیرسد آن را رها میکند. این فلسفه است؟ فلسفهای که از اول نتیجهاش معلوم باشد فلسفه نیست کلام است. فلسفه میرود «لا اله الا الله ، توکلت علی الله» البته با توکل؛ «با توکل زانوی اشتر ببند». این بستن اینجا همان عرفان عقل است با اینکه هفتصد عدد یا لایتناهی پر دارد میرود؛ عقل بسته نیست، بستگی هلاکت عقل است. جوانان! بستگی مرگ عقل است، موت آدمی است. عقل بالذات گشوده است . چرا اسمش عقل است. عقل از عقال است زانوی اشتر را میبستند عقال میکردند. این واژه هم عربی است. ما در فارسی هم ایران باستان میگفتیم اکنون میگوییم عقل که از عربی آمده است.

البته کلمه عقل در قرآن هم به کار نرفته است. چهل و دو بار ماده عقل در قرآن کریم به کار رفته است. من که بلد نیستم استقصاء کنم بلکه کسی استقصا کرده است. خود کلمه عقل مصدرش یکبار هم به کار نرفته است. «یعقلون، تعقلون، افلایعقلون» همه اینها هست؛ اما کلمه عقل در قرآن کریم نیست. عقل در لغت یعنی بستن، بستن زانوی شتر. اینکه اینقدر گشوده است و پرواز میکند پس چرا بستهاند این لفظ چه لفظی است؟ برای شما بگویم خوشحال میشوید؛ عقل با پرواز، شراره های انحراف آدم را میبندد و نفسانیات را عقال میکند. نفسانیات و شهوات را عقال میکند. قرآن کریم چه میگوید؟ حالا عظمت قرآن که قرآن کریم آیه به آیه دعوت به تفکر میکند و بیعقلها را سرزنش میکند که این موضوع بیش از هر آیه دیگری در قرآن است. با سرزنش شدید «افلایعقلون، افلاتعقلون، افلاتتفکرون» ببینید قرآن با چه لحنی حرف میزند فکر میکنید؟ مرتب مذمت میکند.

همین آیه شریفه که دربارۀ نبوت است «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الأُمِّیّینَ رَسولًا مِنهُم یَتلو عَلَیهِم آیاتِه ِوَیُزَکّیهِم وَیُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الحِکمَهَ»۱ همه که مخالف تزکیه نیستند. تزکیه خیلی خوب است، انسان پاک میشود. اما ببینید قبل و بعد از تزکیه چیست؟ اول میگوید «یتلوا علیهم آیاته» یتلوا یعنی چه؟ «‏‏قولوا لا إله إلا الله تفلحوا‏‏»۲ آقایان فقها میگویند هنگامی که گفتی «لا اله الا الله» پاک است و مسلمان است. «قولوا»؛ یعنی همین کلمه را به زبان بگو. فقیه هم حق دارد آن حرف را بزند، اما قضیه با این خاتمه پیدا نمیکند. تعلیم است یعنی نه اینکه این کلمه را بگو برو بخواب نجس نیستی پاک هستی؛ بلکه باید توحید را بفهمی. همه از تزکیه صحبت میکنند و من هم با خدا موافقم خیلی دلم میخواهد مزکی باشم آن حرفی ندارد ولی دلم می خواهد اهل تزکیه باشم ، سختی بکشم. اما در «یَتلو عَلَیهِم آیاتِهِ وَیُزَکّیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ»، «یتلوا» اول است، «یعلمهم» بعد است و «یزکیهم» وسط است. اگر تلاوت نباشد و آن را هم یاد نگیرید تزکیه ندارید و اگر آن را یاد بگیری و اول تلاوت نباشد و تزکیه نباشد «یعلمهم الکتاب» نیست، دو تعبیر این وسط است؛ تزکیه در پرتو تعلیم. تزکیه بدون آگاهی یعنی چه؟ تزکیه بدون آگاهی چه میکند؟ آگاهی، یعنی آگاهی عقل و فلسفه. اگر شما از فلسفه خوشت نمیآید من کار ندارم فلسفه تعقل است؛ اگر فلسفهای تعقل نبود فلسفه نیست و فقط اسم فلسفه را با خودش حمل میکند. عقل هم عقلیدن است. ما عقل داریم یا عقلیدن؟ آیا عقلی داریم که تعقل نداشته باشد. جواب نمیدهد. فکر بدون فکر کردن داریم ؟ فکر دارم اما فکر نمیکنم. عقلیدن را ما ساختیم، درستش تعقل است. فارسی آن را عقلیدن میگوییم. فکر بدون فکر کردن فکر نیست. نگو ما چند فکر داریم؛ اما فکر نمیکنم. اگر فکر نمیکنی فکر نداری. این اصطلاحات را باید بدانید خود آن هم نتیجه فکر است. اینها مسائل مهمی است. ای کاش گذشتگان ما توجه کرده بودند.

[ جایگاه فلسفه در گذشته و حال

حضرت آقای فیاضی گزارش خوبی از مجمع عالی حکمت دادند و برای من سودمند بود و من چقدر خوشحالم. اما یک امای بزرگ هست؛ در مسیحیت، کلیسا در گذشته خیلی کارهای بدی کرده است ـ من طرفدار غرب و غربزده هم نیستم ـ کلیسا در غرب، نه مسیحیت حضرت مسیح که پیغمبر است، کلیسا در دادگاه فلسفه محاکمه شد و فلسفه کلیسا را محاکمه کرد. او را محکوم کرد گفت آقای پاپ برو آنجا بنشین حرفهایت را بزن. با کمال تأسف چیز دردناکی را میخواهم بگویم. در اسلام هم فلسفه در دادگاه فقه محاکمه و محکوم شد. فلسفه در دادگاه شریعت محکوم شد. چگونه محکوم شد؟ ابن سینا تکفیر شد، جناب غزالی تکفیر شد. ملاصدرا نیز از وطنش آواره و تبعید شد. قبرش در بصره است. قبر خاکی است، سنگ ندارد. خانه ملاصدرا در کهک بود. فلسفه حکمت اندر حکمت اندر حکمت است. ما خوشحالیم که امروز آقای فیاضی هم گزارش دادند که مجمع عالی حکمت باز شده است و اساتید آزاد میآیند گزارش می دهند. خدا شاهد است که من اسفار را زیر عبایم پنهان میکردم که طلبه ها نبینند یک هم حجره داشتم که درست نفهمید من فلسفه می خوانم کتاب را زیر کتابهایم میگذاشتم که نبیند.

علامه طباطبایی (اعلی الله مقامه الشریف) اگر این تفسیر المیزان را نمیگفت، نمیتوانست در قم بماند. من به آن مرد بزرگ نزدیکم، در پرتو تفسیر، اخلاق، زهد و تواضعش و آن تهجد قدسی که داشتند باز هم خیلی مخالف داشتند. چند کتاب هم نوشته شده نمیخواهم تاریخچهاش را بگویم. حول المیزان را بخوانید حتی در رد المیزان یک کتابی نوشته است که هر چه داشت به حضرت علامه نثار کرد که شایسته خودش است. ولی علامه ایثار کرد. الان استادان بزرگی که در قم هستند ثمرات وجود پربرکت علامه طباطبایی هستند. چقدر این وجود شریف برکت داشت؛ وگرنه الان چیزی از فلسفه در قم نبود. امام فلسفه هم میگفت امام بیش از اینها زیرک بود. امام هوشیاری محض بود. من حدود دوزاده سال شاگرد امام خمینی در فقه و اصول بودم. صبح اصول، ظهر فقه و عصر اصول در مدرسه سلماسی. یک کلمه درس فلسفه ندادند. البته قبلش مرحوم مطهری با او درس داشت. اما آن وقت از بینصیبی ما ایشان درس فلسفه نمیداد و درس عرفان هم نداد. ما روز عید قربان و غدیر منزل امام میرفتیم و آنجا تدبیر میکردیم و چند طلبه که شبهه شرعی اعتقادی داشتیم از امام میپرسیدیم که جواب دهد. هنگامی که مسئلۀ فلسفی را مطرح میکردیم نگاه میکرد و یک کلمه حرف نمیزد، یعنی نپرسید. اما اگر مسئله اصولی و فقهی مطرح میشد بلافاصله وارد بحث میشد و توضیح میداد. اگر یادتان بیاید بعد از انقلاب خیلی عرفانی حتی در تلویزیون صحبت کرد. بعد از انقلاب از عرفان صحبت کرد و از فلسفه گفت. همان موقع هم که نمیگفت، تدبیر بود. اگر فلسفه میگفت نمیتوانست آن کار را کند. گوش دهید چه میگویم، اگر فلسفه میگفت نمیتوانست آن کار را کند، تدبیر داشت.

فلسفه همیشه محکوم بوده، همیشه جنبی بوده و در کنار بوده است؛ منتهی در عین جنبی بودن این معجزه اسلام است. ملاصدرا پیدا شده با آن بدبختیهایی که سرش آوردند و تبعیدش کردند، ابنسینا به وجود آمد، بعد قمشهای پیدا شد. چه بلاهایی به سرشان آمده است. شما نمیدانید چه بلاهایی بود. من زمان خودم را میگویم. شما در دوران خوشی هستید که از برکات انقلاب است، مجمع عالی حکمت را درست کردهاید. هیچ کس هم جرأت ندارد به شما چپ نگاه کند. بله، اینها را شکر کنید. نسبت به درس اسفار آقای طباطبایی، حضرت آیت الله بروجردی دستور دادند که درس نده و تعطیل شد. تعطیل شد و من زار زار در دلم گریه میکردم، چون من عاشق فلسفه بودم، محروم شدم، حالا چه خاکی بر سرم کنم. عده ای مثل آقامرتضی جزایری که یکی از آن فعالان بود ـ خدا رحمتش کند ـ با چند نفر دیگر پیش آقای بهبهانی رفتند. به ایشان گفتند کاری کنید و آقای بروجردی را راضی کنید که فلسفه تعطیل نشود. همین مرحوم فلسفی واعظ، مرد زرنگی بود و خطیب خوب و هوشیاری بود، آیت الله بهبهانی، آقای فلسفی را فرستاد گفت برو پیش آقای بروجردی بگو درس فلسفه را تعطیل نکند. آن وقت کمونیستها خیلی فعال بودند و کتابهایشان همه جا بود. روزنامه فروشی کنار در مدرسه فیضیه به نام بابایی بود که خودش هم کمونیست بود و کتابهای کمونیستی داشت مرحوم فلسفی چند کتاب کمونیستی گرفت و برای آقای بروجردی برد. حضرت آیت الله بروجردی گفتند که اینها چیست؟ گفت حضرت آیت الله اینها کتابهای کمونیستها است. فرمودند منظور چیست؟ حالا چه کار کنیم؟ فرمود اینها پادزهر دارد. پادزهرش همان اسفاری است که آقای طباطبایی میگوید اجازه بفرمایید همان درس فلسفه گفته شود. آقای بروجردی گفت که اگر چنین است پس شفا بگوید؛ ولی اسفار نه. علامه طباطبایی بعد از آن قضیه شفا شروع کردند و دوباره درس راه افتاد. ولی میخواهم نتیجه بگیرم که آزاد نبوده است. حضرت آقای فیاضی! هیچ وقت در تاریخ فقاهت فلسفه آزاد نبوده و پنهانی بوده است؛ اما معجزه حکما بوده که در این پنهانی بزرگ شدهاند. بعضیها میگویند که فلسفه چه کار کرده است؟

در سابق کسی گوشه ای نشست و فلسفه میگفته مانند آقا علی مدرس در تهران ـ خدا رحمتش کند ـ مدرس زنوزی چهارصد سال بعد از زمان ملاصدرا بوده و و ملا صدرا با دکارت فرانسوی معاصر بوده است. دکارت فرانسوی اسمش را شنیده بود؛ اما همدیگر را ندیده بودند و از هم خبر نداشتند. نه ملاصدرا میشناخت دکارت کیست، نه دکارت میدانست که ملاصدرا کیست. دکارت یک فلسفه درست کرد. گفت میاندیشم پس هستم که چهره دنیا را تغییر داد یعنی امروز این تکنولوژی که شما دارید هواپیما و هر چیز دیگر که دارید تکنیک دنیای امروز نتیجه حرف دکارت است. این را باید یاد بگیرید بخوانید که چرا دکارت این کار را کرد؟

[ دو نظریه مهم حکیم زنوزی

بعد از ملاصدرا امروز خیلی حکیم بزرگ داریم؛ خدا حاج ملاهادی سبزواری را رحمت کند ولی تیزهوشترین حکیمی که من در این چهارصد سال سراغ دارم حکیم زنوزی است، نمیدایند چه مردی بوده است. هر استادی در زمانش بوده دیده است. دو نظریه دارد. یکی از آنها اعتقادی است؛ مسئلۀ معاد است. در این باره مقاله هم خواندند من هم کتاب معاد از دیدگاه زنوزی را نوشتم. این نظریه زنوزی در تاریخ ادیان بشر از حضرت آدم تاکنون چنین نظریهای وجود ندارد. قبل از آن خود نظریه ملاصدرا نظیر ندارد چون ملاصدرا چون نیک بنگری همه فلسفهاش در خدمت معاد جسمانی بوده است. خدا رحمتش کند اما زنوزی قانع نبوده و نظریه تازهای دارد باید بخوانید.

یک نظریه در وجود رابط دارد که نه ملاصدرا حل کرده است، نه آقای ملاهادی سبزواری حل کرده است، نه علامه طباطبایی حل کرده است و نه مجمع عالی حکمت، که بین رابط و مستقل اشتراک لفظی است یا اشتراک معنوی؟ وجود رابط با وجود مستقل مشترک معنویاند یا مشترک لفظی و اصلا رابط وجود است یا نه؟ نمیخواهم بگویم خود زنوزی هم حل کرده ولی مسئله ای طرح کرده که غرب دست به گریبان است و این مسئله اگر طرح شود سرنوشت فلسفه جهانی عوض میشود. ساده گرفتهاید. ما از ربط صحبت میکنیم ولی نمی دانیم ربط چیست؟ ربط وجود خارجی دارد؟ اگر ربط در خارج موجود باشد با موجودات دیگر ارتباط پیدا میکند یا نه؟ وجود خارجی ای دارید که با وجودات دیگر ربط نداشته باشد؟ اگر خود ربط موجود باشد و با موجودات دیگر ربط داشته باشد آن ربط دیگر چیست؟ اگر بگوییم که وجود خارجی دارد تسلسل لازم میآید، بگوییم وجود ذهنی است. پس کل ربط عالم را من میسازم، من که عالم را نمیسازم؛ پس چه کنم؟ من در وجود رابط و مستقل تلاش کردم و حداقل طرح مسئله کردم. دائم میگویند که زنوزی در بحث رابط به این مسئله توجه داشته است. آن حکیم هوشیار بوده است. ببینید حرفهایی زدند که غربیها تازه الفبایش را میخوانند. ویتگنشتاین اگر رابط را خوانده بود از خیلی حرفهایشان منصرف می شد. اما این حکیم ما گوشهای نشسته نان شبش را هم نداشته که بخورد تا اعماق جلو رفته است. میخواهم بگویم که حکمت خیلی در اسلام قوی است؛ اما آن رواجی که فرمودید نداشته و الان الحمدلله فرصت فراهم شده و نوبت شما است که به دنیا نشان دهید ما چه میگوییم.

من خیلی عذرخواهی می کنم و همینجا عرایضم را تمام میکنم از اینکه بعضی اوقات گاهی کلمات جسورانه گفتم عذرخواهی میکنم و شما را به خداوند میسپارم.

 

 

 

پینوشت: ـــــــــــــــــــــــ

۱. جمعه؛۲.

۲ . بحار الانوار؛ ج۹؛ص۱۴۳.

آقای پناهنده

(دانشجوی دکترای کلام اسلامی)

نگاهی گذرا بر احوالات و آثار حکیم مؤسس آقاعلی مدرس

بسم الله الرحمن الرحیم. «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی وَاحْلُلْ عُقْدَهً مِّن لِّسَانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی»۱

[ ملا عبدالله زنوزی ]

در سال ۱۲۳۷ برابر ۱۲۰۰ شمسی در زمان فتحعلی شاه قاجار، مدرسه خان مروی توسط حاجی حسین خان مروی بنا شد و فتحعلی شاه قاجار از آخوند ملاعلی نوری نظیر اصفهان دعوت کرد تا تهران بیاید و در آن مدرسه تدریس کند اما آخوند به جهت جلوگیری از پریشانی جمع طلبان علم که گرد شمع وجود وی حلقه زده بودند از رفتن به تهران خودداری کرد و در عوض یکی از مبرزترین شاگردان خود یعنی ملاعبدالله زنوزی را به دارالخلافه تهران فرستاد.

ملاعبدالله متولد زنوز قریهای در ۱۷ کیلومتری شمال مرند تبریز تحصیلات خود را در خوی شروع کرد و سپس به کربلا رفته به محضر درس آقاسید علی طباطبایی صاحب ریاض قرار داد و پس از آن به قم آمده و از دقائق نظر درس اصول میرزای قمی صاحب قوانین الاصول بهره برد. بعد از فراغت به اصفهان رفته و در سنخ شاگردان ملاعلی نوری در حکمت و سید مجاهد فرزند سیدعلی صاحب ریاض در درس اصول و نیز سیدمحمدباقر شفتی ملقب به حجت الاسلام در فقه درآمد.

وی از سال ۱۲۳۷ قمری تا هنگام وفات در ۱۲۵۷ قمری برابر با ۱۲۲۰ شمسی به مدت بیست سال در مدرسه خان مروی به تدریس اشتغال داشت.

[ آثار ملا عبدالله ]

از ملاعبدالله آثار زیر باقی مانده است:

۱. لمعات الهیه در مباحث توحید و الهیات بالمعنی الاخص در بیست فصل به زبان فارسی؛

۲. منتخب الخاقانی فی کشف الحقایق العرفانی در مباحث توحیدی به زبان فارسی که میتوان گفت خلاصه لمعات است گرچه به صورت رساله مستقلی نگاشته شده است؛

۳. انوارجلیّه در شرح حدیث حقیقت کمیل بن زیاد نخعی مربوط به حدیث علوی به زبان فارسی؛

۴. تعلیقات بر شفا، شواهد ، مبدأ و معاد، اسرار الآیات و دیگر کتب فلسفی و حکمی.

بدین صورت می توان گفت که پایهگذار مکتب حکمی طهران، ملا عبدالله زنوزی و البته به همراهی سیدرضی لاریجانی دیگر شاگرد ملاعلی نوری بوده است که بر پایه تلاشهای این دو نفر و حکمای اربعه پس از اینان یعنی آقامحمدرضاقشمهای، میرزا ابوالحسن جلوه، میرزا حسین نوری و آقاعلی مدرس حکیم مؤسس مکتب تهران رشد نمود.

[ آقا علی حکیم ]

آقاعلی فرزند ملاعبدالله زنوزی ملقب به حکیم مدرس، حکیم مؤسس و استاد الاساتید در ذی القعده ۱۳۳۴قمری مطابق با ۱۱۹۷ شمسی در اصفهان به دنیا آمد. در سه سالگی به همراه پدر عازم تهران شد و تا بیست و سه سالگی سال فوت پدر در تهران اقامت داشت. پس از آن در سال ۱۲۵۷ به نجف مسافرت کرد و حدوداً تا سال ۱۲۶۷ یعنی ده سال دور از تهران از حوزه درسی نجف، اصفهان و قزوین بهرهها برد. البته اقامت وی در اصفهان در دو نوبت بود. مرتبه اول پس از نجف و به مدت سه سال و مرتبه دوم پس از ترک قزوین و به مدت پنج سال و در هر دو بار به طور خاص از محضر میرزا حسن نوری استفاده های فراوانی برد. پس از آن دوباره به طهران بازگشت و تا پایان عمر شریفش قریب به چهل سال در حوزه تهران به تدریس علوم حکمی اشتغال داشت.

وی در شب شنبه ۱۷ ذی القعده ۱۳۰۷ قمری برابر ۱۲۶۸ شمسی در سن ۷۳ سالگی دار فانی را وداع گفت و جنازه مطهرش در حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری به خاک سپرده شد.

[ اساتید آقاعلی مدرس زنوزی ]

آقاعلی نزد اساتید زیادی زانوی تلمذ زده است. در تهران نزد والد معظم خود متون ابتدایی مثل شرح لمعه و قوانین الاصول و نیز متون فلسفی، کلامی و عرفانی نظیر شوارق لاهیجی، شرح اشارات خواجه نصیر و مبدأو معاد ملاصدرا را فراگرفت ، در اصفهان به محضر درس سید رضی لاریجانی (متوفی ۱۲۷۰ قمری)،ملامحمد جعفر لنگرودی لاهیجی شارح مشاعر و نیز میرزا محمدحسن نوری فرزند ارشد ملاعلی نوری درآمد و متونی مثل شفا اسفار و مفاتیح الغیب را فراگرفت. در قزوین حکمت صدرایی را نزد ملاآقا قزوینی (متوفی ۱۲۸۲ قمری) که به قول خود آقا علی مدرس بحری مواج بود تکمیل کرد. میرزا حسن چینی، میرزا حسن آشتیانی و حاج محمد علی نقشه فروش دیگر اساتید وی بودند. همچنین از معاصرین ایشان میتوان به حاج ملاهادی سبزواری (متوفی ۱۲۸۹ قمری)، آقامحمدرضاقمشهای(متوفی ۱۳۰۶ قمری)، میرزا ابوالحسن جلوه (متوفی ۱۳۱۴ قمری) و فیلسوف فرانسوی کنت دوبیگینو اشاره کرد.

کنت دو بیگینو فیلسوف فرانسوی که ضمناً سفیر وقت فرانسه در ایران هم بوده است با آقاعلی رفت و آمد داشته است و گویا ایشان را برای تدریس فلسفه اسلامی به فرانسه دعوت میکند که آقاعلی از پذیرفتن آن امتناع میورزد. طبق خود نوشتی که از آقاعلی به جا مانده است وی در تهران ابتدا در مدرسه قاسم خان به مدت هفت سال تدریس میکرد و پس از آن بیش از بیست سال در مدرسه میرزامحمدخان قاجار معروف به سپهسالار، شهید مطهری فعلی ـ همین مدرسه ـ به تدریس اشتغال داشت.

گرچه می گویند که آقاعلی چند سالی را نیز در منزل خود به تدریس مشغول بوده است، ایشان در مدرسه سپهسالار متونی مثل اسفار، مبدأ و معاد شرح هدایه اثیریه و شواهد الربوبیه ملاصدرا، شفا بوعلی و نیز شرح قطبالدین شیرازی بر حکمت الاشراق سهروردی را تدریس کرده است.

[ شاگردان آقاعلی ]

اهم تلامیذ آن جناب عبارتند از:

۱. میرزا احمد آشتیانی پدر میرزامهدی آشتیانی؛

۲. آخوند ملامحمد آملی (متوفی ۱۳۳۶) پدر شیخ محمدتقی آملی صاحب شرح برشرح منظومه؛

۳. شیخ محمدباقر استهباناتی مؤسس حوزه فلسفی نجف و استاد شیخ محمدحسین غروی اصفهانی؛

۴. شیخ عبدالنبی نوری تهرانی که مدت ۱۶ سال شاگرد آقاعلی بوده است؛

۵. میرزاطاهر تنکابنی؛

۶. ملانظر علی طالقانی صاحب کاشف الاسرار؛

۷. میرزاهاشم اشکوری؛

۸. میرزاعلی اکبر حکمی یزدی صاحب رساله بدیعیه الهیه و رسائل حکمیه(متوفی ۱۳۴۵ قمری)؛

۹. حاج میرزا حسن آشتیانی (متوفی ۱۳۱۹).

جالب آنکه رابطه آقا علی مدرس با میرزا حسن آشتیانی رابطه استادی و شاگردی دو طرفه بوده است. بدین صورت که میرزا حسن شرح هدایه اثیریه ملاصدرا را نزد آقاعلی تلمذ کرده است و آقاعلی هم در علم اصول خصوصاً رسائل شیخ انصاری شاگرد میرزا حسن بوده است. میرزا حسن آشتیانی بزرگترین شاگرد شیخ انصاری و صاحب «بحر الفوائد فی شرح الفرائد» شرح فرائد الاصول یا همان رسائل است.

[ آثار آقاعلی ]

عدهای آثار ایشان را تا ۲۷ اثر برشمردهاند که برخی از آنها باقی مانده است. از آثار مسلم اوست:

۱. رسالهای در اینکه منطق از علوم حکمیه است با اینکه خود آقاعلی در خود نوشته اش به این رساله اشاره میکند. اما طبق گزارش برخی از محققان ، هیچ اثری از این رساله در دست نیست؛

۲. سبیل الرشاد فی اثبات المعاد، در اثبات معاد جسمانی؛

۳. رساله حملیه؛

۴. حواشی و تعلیقات بر اسفار؛

۵. تقریرات مبدأ و معاد؛

۶. بدائع الحکم. بدائع الحکم را که به زبان فارسی نگاشه شد است باید معروفترین و بلکه مهمترین کتاب حکیم مؤسس دانست به طوری که گاهی ایشان را به نام آقاعلی مدرس صاحب بدائع میخوانند. تاریخ فراغت از تألیف این کتاب ۵ جمادی الاولی ۱۳۰۷ است که با توجه به وفات آقاعلی ۱۷ ذی القعده ۱۳۰۷ قمری پی میبریم که بدائع حدود شش ماه و دوازده روز قبل از فوت ایشان نگاشته شده است. پس آن را می توان منعکس کننده آخرین نظرات آقاعلی دانست. بدایع الحکم در جواب هفت سؤالی است که شاهزاده قاجاری بدیع الملک میرزا از آقاعلی پرسیده است. میتوان گفت که بدایع الحکم سرآغاز بحث درباره فلسفه تطبیقی در دوران جدید و در تاریخ فلسفه اسلامی است. میتوان گفت که بدایع الحکم سرآغاز بحث درباره فلسفه تطبیقی در دوران جدید و در تاریخ فلسفه اسلامی است. هرچند این تطبیقات غالباً در اواخر کتاب و به صورت هرچند گذرا و اجمالی صورت میپذیرد. به طور کلی میتوان آثار حکیم مؤسس را اولین آثاری دانست که در آن فلسفه سنتی اسلامی و فلسفه غربی و عمدتاً کانتی با هم برخورد میکنند که در این آثار آقاعلی سعی دارد که به پرسشهای فلسفی خاصی که در اروپا مطرح شده است پاسخ دهد.

[ عنوان حکیم مؤسس ]

آقاعلی مدرس یک مقلد ساده و نهایتاً دقیق از ملاصدرا نبود. بلکه دیدگاه های جدیدی را که در آثار ملاصدرا و دیگران وجود نداشت عرضه کرد و به سبب همین نوآوریها خصوصاً بدایع الحکم، وی را حکیم مؤسس میدانند. برخی نیز جهت این نامگذاری را آن میدانند که وی در هر دو رشته معقول و منقول از روی تحلیل و استدلال تدریس میکرده است. میرزا محمدعلی مدرس در ریحانه الادب این نظر را دارد.

[ ابداعات فلسفی آقاعلی ]

مهمترین ابتکارات فلسفی وی عبارتند از: رأی تازه یا تقریر الجدید از مباحث اعتبارات ماهیت، معقولات ثانی فلسفی، حرکت جوهری و موضوع آن، تقریری خاص از محل نزاع اصالت وجود یا ماهیت، معاد جسمانی، وجود رابط علم، عواض ذاتی در بحث موضوع علم، بساطت وجود و تشکیک وجود.

به عنوان مثال در بحث اعتبارات ماهیت، حکما ماهیت ر ا سه قسم میکنند: بشرط لا، لا بشرط و بشرط شی و مقسم را ماهیت من حیث هی میدانند و کلی طبیعی را همین لا بشرط مقسمی میدانند گرچه برخی نیز لابشرط اسمی را کلی میدانند. حکیم مؤسس این مبنا را قبول ندارد. از نظر وی ماهیت من حیث هی هرگز مقسم اعتبارات نیست و نباید آن را لابشرط مقسمی دانست. زیرا در این اعتبار نظر عقل متوجه حاق ذات ماهیت است و به جز ذات و ذاتیات چیز دیگری را مد نظر ندارد تا ماهیت را با آن مورد لحاظ قرار دهد و این همان کلی طبیعی است.

در پایان دو بیت شعری را که خودآقا علی در خود نوشتهاش آورده است به عنوان حسن ختام ذکر میکنیم:

نـرگس مســت تــو بــــادهپرستی کنــــدا

هرچه هستی همه چون چشم تو مستی کندا

شد زیک نقطه عیان از دهنت سرّ وجــود

نیستی بـین که بیان نکته هستـــی کـنــدا

در خاتمه جهت مطالعه بیشتر در احوالات آقاعلی مدرس، دوستان را به منابع زیر راهنمایی میکنم:

۱. معاد از دیدگاه مدرس زنوزی تألیف استاد دینانی؛

۲. مقدمه استاد سیدجلالالدین آشتیانی بر لمعات الهیه ملاعبدالله زنوزی؛

۳. حکما و عرفای متأخر ملاصدرا تألیف استاد منوچهر صدوقی سها؛

۴. کتاب حوزه طهران به اهتمام امیرحسین حیدری؛

۵. مجموعه مصنفات حکیم مؤسس.

 

 

پینوشت: ـــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱. طه؛۲۵ ـ ۲۹.

آقای قائمی

معاد جسمانی از دیدگاه آقاعلی مدرس

بسم الله الرحمن الرحیم.

مسأله معاد یکی از اصول دین اسلام بلکه یکی از ضرویات ادیان الهی است.

اعتقاد به بازگشت همه انسانها به محضر عدل الهی و رسیدگی به اعمال دنیوی آنها و ثواب و عقاب متناسب با آن اعمال مقرب دینداری میباشد و منکر این اصل اعتقادی از دایره دین خارج شده است.

علیرغم انتخاب نظر عالمان مسلمان در کلیات معاد، در جزئیات آن اختلاف نظرهایی به چشم میخورد. واضح است که اختلاف نظر لازمه بحث علم و تحقیق فنی است و با حفظ اعتقاد اصل ضروری نه تنها ضرری به اعتقادات دینی نمیزند بلکه خبر از بالندگی و شکوفایی اندیشه دینی می دهد. مهم این است که صاحبان آراء مختلف دینی در فضایی آزاد و مبتنی بر حسن نیت به بررسی و نقد علمی آراء دیگر بپردازند و پاسخگوی اشکالات واحد و رأی خود بوده نه با طرح مسائلی چون ارتداد و تکفیر سعی در حذف طرف مقابل نمایند.

در مسأله حیاتی معاد ضمن رعایت حریم اعتقادی ضروری دین از سوی عالمان مسلمان، اختلافات علمی ذیل بروز کرده است؛ مسأله اول آیا معاد منحصر در معاد جسمانی است یا اعم معاد جسمانی و روحانی میباشد. این نزاع، نخستین بحث علمی پس از پذیرش اصل اصیل معاد در میان مسلمانان است. متکلمان واقعاً از انحصار معاد در معاد جسمانی دفاع کردند و حکیمان مسلمانان از آغاز به اثبات معاد جسمانی و روحانی توأمان کمر بستند.

به قول آقاعلی مدرس در میان فلاسفه اسلامی کسی را سراغ نداریم که با انکار معاد جسمانی معاد را منحصر در معاد روحانی دانسته باشد یا در اینکه در جسمانی و روحانی بودن معاد متوقف مانده باشد.

این دو رأی از آن فیلسوفان غیرمسلمان است. قائلین به انحصار معاد در معاد جسمانی، غالباً درصد متکلمان اهل سنت، محدثین، اخباری ها و فریقین باید جستجو کرد. حال آنکه محققان از قبیل شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی و قاطبه حکیمان مسلمان به شمول معاد نسبت به جسم و روح رأی داده اند.

اعتقاد به معاد جسمانی و روحانی رأی غالب عالمان مسلمان عصر و جامعه ماست.

مسأله دوم: پس از پذیرش اصل معاد جسمانی و روحانی، واضح است اولا بر معاد روحانی فارغ از دلیل عقلی می توان به ظواهر برخی آیات و روایات نیز تمسک کرد. ثانیاً، ادله عقلی به ویژه نص برخی آیات و روایات معتبر بر معاد جسمانی دلالت دارد. آیا فارغ از دلیل عقلی، اثبات معاد جسمانی عقلا ممکن است؟ تا قرن دهم رأی حکیمان مسلمان بر این تعلق گرفته بود طریق منحصر اثبات معاد جسمانی، طریق نقلی است و این بحث فراتر از خود عقل است. شیخ الرئیس ابن سینا مشهورترین قائل این قول است. وی پذیرش معاد جسمانی را منوط به تصدیق خبر صادق مصدق اعلام کرده، عجز فلسفه را از اثبات این مهم خاطرنشان بود. در قرن دهم صدرالمتألهین با تمسک به مبانی خود در حکمت متعالیه نخستین برهان فلسفی بر معاد جسمانی اقامه میکند.

علیرغم نقض و ابرام هایی که از زمان اقامه ادعا تا به امروز در مورد این برهان ابراز شده است وی گشاینده راه شد که پس از وی پررهرو بوده است.

مسأله سوم: فارغ از اینکه طریق معاد جسمانی را منحصر به نقل بدانیم یا اینکه عقل را نیز در اثبات این مهم دخیل بدانیم سوال دیگری مطرح میشود مراد از معاد جسمانی چیست؟ در اینکه در قیامت بدنی محشور میشود تردیدی نیست. اما آیا بدن محشور شده بدن عنصری است یا جسم اثیری یا بدن مثالی ؟

دوستان هم می دانند که هر کدام از این اقوالی که مطرح شده در میان حکیمان و دانشمندان مسلمان قائلی دارد. رأی غالب قائلین به معاد جسمانی قول به حشر بدن عنصری دنیوی در رستاخیز تا آنجا که منکر آن منکر معاد جسمانی قلمداد شده است از قرن دهم به بعد قول غالب فلاسفه مسلمان مانند قاطبه متکلمان قشر بدن عنصری دنیوی است. با توجه به اینکه در حکمت متعالیه در کنار برهان عقلی و شهود عرفانی نصوص قرآن و روایی نیز به عنوان منابع اصلی این مکتب پذیرفته شده پذیرش این قول که بزرگترین دلیل آن قرآن و روایت است میسر میشود.

مسأله چهارم: پس از پذیرش لزوم حشر بدن عنصری دنیوی در قیامت بین متلکمان و حکیمان بحث جدی در تفسیر عینیت در گرفته است. مراد از اینکه میباید بدن محشور عین بدن دنیوی باشد چیست؟

متکلمان معتقدند که همین بدن دنیوی به عینه میباید در قیامت محشور شود چرا که اگر بدن محشور عین بدن دنیوی نباشد این گناهکار نیست که عذاب میبیند و این نیکوکار نیست که ثواب میبیند فرد دیگری است. لذا در نظر اینان مراد از عینیت همان معنای تحت اللفظی است.

حکیمان در مقابل معتقدند اعاده معدوم به عینه ممتنع است و در محشور به این منا عین بدن دنیوی نیست. این مطلب استحاله عقلی دارد این نتیجه عقلی قرینه تصرف در آیه و روایت میشود. بلکه مراد از عینیت از نظر فلاسفه نسبیت است به این معنا که چون او را در قیامت ببینند بگویند عین اوست. این خود اوست. به علاوه شخصیت انسان به نفس اوست نه به بدن چرا که بدن انسان حتی در طول حیات دنیوی نیز ثابت نمی ماند و تغییر میکند در طول تغییر بدن انسان کدام بدن وی محشور میشود؟

بدن کودکی، جوانی، میانسالی یا کهنسالی وی؟ عینیت واقعی به این است که دریافت کننده ثواب به عذاب فاعل آن باشد یعنی همان نفس که فعل را مرتکب شده است.

مسأله پنجم: با پذیرش مبانی فلسفه ویژه اصول حکمت متعالیه، وجود انسان در حرکت جوهریاش به مرحلهای میرسد که او بدون تعلق به بدنش امکان حیات مییابد. انسان در نشئه اول نفس و جسم عنصری در نشئه دوم نفس و جسم مثالی برزخی است، در نشئه سوم، نفس انسانی مجرد تام میشود و حیات عقلانی را آغاز کرده دوباره این نفس مجرد با بدن دنیوی متعد میشود. اکنون بحث در این است که در مرحله اخیر بدن دنیوی چگونه بازسازی میشود؟ و این مطلب چگونه با مبانی عقلی اثبات می گردد.

در واقع نزاع اصلی فلسفی در این مرحله محقق میشود عدم توفیق در پاسخگویی به این مسأله اساسی باعث میشود طریق ابن سینا و مشائیان پیش گرفته شود و پذیرش معاد جسمانی به تعبد نسبت داده شود.

در حکمت متعالیه به این پرسش فلسفی تاکنون دو پاسخ داده شده است که ابتدا نظریه ملاصدراست و بعد هم نظریه آقاعلی مدرس در باب معاد جسمانی.

اولین پاسخ، پاسخ صدرالمتألهین شیرازی است. به نظر وی نفس، پس از مفارقت از بدن عنصری همواره بدن دنیوی خود را تخیل میکند. چرا که قوه خیال بعد از مرگ نیز در نفس باقی است و همین که بدن خود را خیال کرد بدنی مطابق بدن دنیوی نفس از نفس صادر میشود. نفس با این بدن که حاصل قدرت خیال و اختراع بدن است در آخرت محشور میشود و همین بدن مخلوق نفس نیز ثواب یا عقاب اخروی را میچشد.

بدن اخروی به منزله سایه و پرتوی نفس است و به تناسب نفس ظلمانی یا نورانی خواهد بود. این بدن به گونهای است که هرکس آن را ببیند بلافاصله تصدیق میکند که این همان بدن دنیوی است.

بیش از دو قرن و نیم بعد از صدرالمتألهین حکیم مؤسس آقاعلی مدرس جواب صاحب اسفار را تمام ندانست وی ضمن پذیرش اکثر اصول صدرایی به نتیجه متفاوت با نتیجه صدرالمتألهین رسید. حالا ابتدا داخل پرانتز قبل از اینکه بحث را مطرح کنم خیلی از نویسندگانی که بعدها نظر ایشان را مطرح کردند و شرحی فرستادند این را گفتهاند و این قضیه را تذکر دادهاند که پیدا شدن بدن سالم جناب شیخ صدوق در دوره ایشان در ارائه این نظریه جدید از سوی آقا علی مدرس تأثیر داشته است.

ایشان میفرماید به نظر ایشان نفس پس از مفارغت از بدن دنیوی گرچه رابطه تدبیری او نسبت به بدن گسسته میشود. اما در بدن ودایع و آثار ذاتی به جا میگذارد به نحوی که هر بدنی از بدنها به واسطه همین مناسبات و آثار و ودایع ممتاز میشود.

هرچقدر نفس قویتر باشد و در سیر تحصیل کمال سود بیشتری کرده باشد بدن او نیز پس از مفارقت نفس از آن قویتر خواهدبود. لذا بدنهای مقربین به حسب در حالتشان فاسد نمیشود. لذا نفس حتی بعد از مفارقت از بدن، فاعل بدن است. نفس پس از حاصل شدنش کمال ذاتیاش فاقد حرکت خواهد بود اما بدن پس از مفارقت از نفس به حرکت خود ادامه میدهد. بدن اخروی عین بدن دنیوی است اما نه با لوازم دنیوی غایت این حرکت استکمالی وصول بدن به نفس در دار آخرت است. بنابراین در معاد، این نفس نیست که به سوی بدن دنیوی تنزل یا عول میکند بنابر نظر ملاصدرا، بلکه این بدن است که به سوی نفس مجرد صعود میکند. پاسخ آقاعلی مدرس آخرین پاسخ فلاسفه سالامی و حکمت متعالیه به سوال اساسی معاد جسمانی به حساب میآید.

به نظر وی تنها با این شیوه فلسفی میتوان مبنای سازگار با آیات و روایات معاد ارائه کرد. تأملی سیری در حکیمان و متکلمان مسلمان در بحث معاد جسمانی نشان می دهد که در حل دشواریهای این اصل اصیل کوششهای افتخارآمیزی از سوی ایشان به کار رفته و علیرغم پیشکسوتی صدرالمتألهین در حل عقلانی مسأله جسمانی و راه حل ایشان و حکیم مؤسس آقاعلی مدرس پرونده بحث همچنان مفتوح است.