یکصد و هفتاد و هفتمین جلسه گروه علمی کلام با موضوع “بررسی حکمت جهاد ابتدائی از منظر علامه طباطبائی“ با ارائه “آقای دکتر رحیم دهقان“ و با حضور اعضاء محترم گروه سه شنبه ۶ آذر ۹۷ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:
با سلام و عرض ادب خدمت اساتید ارجمند و درود و رحمت بی پایان الهی بر روح بلند حکیم فرزانه، علامه طباطبایی؛ بحث خود را پس از بیان چند نکته مقدماتی با عنوان حکمت جهاد ابتدایی در نظر علامه طباطبایی خدمت عزیزان تقدیم می دارم:
- سخن گفتن در این مساله کار مشکلی است چون بحث چند لایه فقهی (مبانی فقهی)، اخلاقی، اعتقادی، تاریخی، و فلسفی دارد و اینها کاملا در هم تنیده هستند و مرز گذاشتن بین آنها کاری دشوار است.
- ۲. مراد من از جهاد ابتدایی بر اساس آنچه در کتاب های فقهی شرح داده شده، جهادی است به منظور دعوت کفار به اسلام و از بین بردن شرک، بدون این که از سوی آنها حمله ای صورت گیرد یا بیم حمله آنها به وطن اسلامی یا به مسلمان ها وجود داشته باشد.
- در بین اندیشمندان ما، سه رویکرد کلی قابل مشاهده است:
- ۱. برخی معتقدند که جهاد ابتدایی یک حکم اصیل است و می‌توانیم جهاد ابتدایی علیه غیرمسلمین داشته باشیم. طرفداران این دیدگاه، خود دو دسته اند: الف: کسانی که در حکم به جهاد ابتدایی وجود معصوم را شرط نمی دانند؛ مثل مرحوم شیخ مفید، ابوصلاح حلبی، سلار و… ب: قائلان به عدم جواز جهاد ابتدایی در دوران غیبت؛ نظیر مرحوم شیخ طوسی، ابن ادریس حلّی، علامه حلّی و…
- گروه دوم معتقدند چیزی با عنوان جهاد ابتدایی نداریم و در قرآن هر چیزی مطرح شده تماما جهاد دفاعی است، نظیر مرحوم صالحی نجف‌آبادی در کتاب جهاد در اسلام.
- برخی هم جهاد ابتدایی را پذیرفته‌اند ولی در نهایت آن را به نحوی در قالب جهاد دفاعی تفسیر کرده‌اند؛ نظیر مرحوم علامه طباطبایی، شهید مطهری و..
از این سه نکته مقدماتی که بگذریم، بحث اصلی من در رابطه با فلسفه یا حکمت جهاد ابتدایی است. به نظر می رسد به صورت کلی، مرحوم علامه سه مطلب را به عنوان فلسفه جهاد ابتدایی بیان نموده اند. البته شاید ایشان در مقام بیان فلسفه جهاد ابتدایی نبوده اند اما از عبارات ایشان می توان چنین استفاده کرد که علامه این موارد را به عنوان فلسفه جهاد ابتدایی مد نظر داشته است:
- باز کردن فضا برای اینکه پیام اسلام به مردمان برسد و هدایت شوند. به بیان دیگر، فلسفه جهاد، رساندن انسانها به حق طبیعی آنها است. در بیانات مرحوم علامه آمده است: «اگر احیاء انسانیت و رساندن انسانها به حیات انسانیشان موقوف شد بر اینکه این حق مشروع را که همه انسانهاى سلیم الفطره خواهان آن هستند بر افرادی که سلامت فطرت خود را از دست دادهاند تحمیل کنیم، تحمیل مىکنیم، و هیچ عیبى و اشکالى هم ندارد.» ایشان ذیل آیه “یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ” (انفال، ۲۴) می فرماید: قتال در راه خدا چه به عنوان دفاع از مسلمین و از بیضه اسلام باشد، و چه قتال ابتدایى باشد در حقیقت دفاع از حق انسانیت است، و آن حق عبارت است از حقى که در حیات خود دارد، پس شرک به خداى سبحان هلاک انسانیت، و مرگ فطرت، و خاموش شدن چراغ درون دلها است. اسلام به منظور تطهیر زمین از لوث مطلق شرک و خالص ساختن ایمان به خداى سبحان باید حکمى دفاعى داشته باشد، چون قتال در آیاتى که گذشت قتال براى از بین بردن شرکهاى علنى و وثنیت بود، نه شرکتهاى در لفافه، و یا به منظور اعلاى کلمه حق بر کلمه اهل کتاب، و وادار ساختن آنان به پرداخت جزیه بود. دفاع از حق فطرى انسانیت ایجاب مىکند آنان را به دین حق وادار سازد.[۱]
- گرفتن حق الهی و برپاساختن توحید بر زمین: پیامبران نیامدهاند تا فقط نظم و آرامش را برقرار سازند و مردم را از زندگیای قرین آسایش و خوشی برخوردار سازند بلکه مبعوث شدهاند تا حق خدای متعال را بستانند. حق خدای متعال چیست؟ این است که در سرتاسر جهان پرستش شود، دینش حاکم شود و سخنش برتر قرار گیرد. و جهاد ابتدایی جز این نیست که گروهی از بندگان شایسته خدای متعال مأموریت مییابند که به منظور احقاق حقی که وی بر کل بشریت دارد، بر کسانی که این حق را ضایع و پایمال کرده‌اند یورش ببرند. این را بزرگوارانی چون آیت الله مصباح به عنوان فلسفه جهاد بیان کرده اند. علامه طباطبایی هم در همین راستا می فرماید تشریع قتال به منظور حفظ مجتمع دینى از شر دشمنان دین است که مىخواهند نور خدا را خاموش کنند، زیرا اگر جهاد نباشد همه معابد دینى و مشاعر الهى که نماد دینداری است ویران گشته عبادات و مناسک از میان مىرود.
- علو یافتن اسلام بر دیگر ادیان و مذاهب: علامه طباطبایی در المیزان میفرماید؛ قتال با اهل کتاب و واداشتن آنها به پرداخت جزیه برای این نبوده است که مسلمین و اولیای آنها را از ثروت اهل کتاب برخوردار سازند… بلکه غرض دین در این قانون، این بوده است که حق و شیوه عدالت و کلمه تقوا را غالب و باطل و ظلم و فسق را زیر دست قرار دهد، تا در نتیجه نتواند بر سر راه حق عرض اندام کند و در عین حال اکراه هم لازم نیاید؛ یعنی اگر فردی و اجتماعی هم نخواستند زیر بار تربیت اسلامی بروند و از آن خوششان نیامد مجبور نباشند، و در آنچه اختیار میکنند و میپسندند آزاد باشند، اما به شرط این که اولاً توحید را دارا باشند و به یکی از سه کیش یهودیت و نصرانیت و مجوسیت معتقد باشند و در ثانی تظاهر به مزاحمت با قوانین و حکومت اسلامی ننمایند.
اشتراک عمده در بین سه رهیافت مذکور در مورد فلسفه جهاد این است که ضمن اینکه جهاد ابتدایی را می پذیرد، محو شرک و تعالی دین حق بر ادیان باطل را محور اصلی قرار می دهد. به بیان دیگر در هر سه محور مذکور، فلسفه جهاد از بین رفتن شرک و گسترش توحید دانسته شده حال آنکه به نظر می رسد اینگونه نیست. به نظر می رسد فلسفه جهاد ناظر به باور انسانها نیست بلکه بیشتر رفتارهای و اخلاقیات را مد نظر دارد. به بیان روشن تر، فلسفه جهاد ابتدایی، محو نمودن شرک نیست و بر این امر شواهدی بیان می کنم:
- سیره پیامبر و حضرت امیر و ائمه بودن این ایده که حکمت جهاد ابتدایی مبارزه با شرک و گسترش باور توحیدی است را تایید نمی کند. پیامبر و حضرت علی و دیگر ائمه هیچگاه ایده گسترش آیین از طریق جنگ را بیان نکرده اند و هیچگاه به هدف محو شر، جهاد ابتدایی انجام نداده اند. اصلا در سیره پیامبر کشورگشایی وجود ندارد و مساله فتوحات بعد از پیامبر و در زمان خلیفه اول و دوم است. پیامبر فقط نامه های دعوت می فرستد و در این نامه ها هیچکدام تهدید به جنگ ندارد و فقط دعوت است.
- این ایده که حکمت جهاد ابتدایی مبارزه با شرک و گسترش باور توحیدی است مخالف روح حاکم بر قرآن نیز هست. در اول سوره توبه بَرَاءَهٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ، بحث شرک نیست. بحث این است که بر پیمانی که شما با آنها بستید پایبند نبودند. نمی گوید کسانی که مشرک هستند شما باید تکلیف خودتان را با آنها روشن کنید بلکه می گوید آنهایی که عهدشکنی کردند، اینها را باید برائت بجویید ازشان. شواهد دیگری نیز در آیات قرآن بر این امر وجود دارد.
- اگر واقعا فلسفه جهاد ابتدایی هدایت کردن انسانها است، پس چرا اسلام مجوز داده تا اگر غیر مسلمانان اهل کتاب جزیه دهند، آزاد خواهند بود تا دین خود را داشته باشند. اگر قرار است آنها هدایت شوند، پس آزاد نمودن کامل آنها تا بر اساس اعتقادات خود عمل کنند چه معنا دارد!
لذا تمام سخن بنده این است که علامه در اینکه جهاد ابتدایی را به دفاعی باز می گرداند بر حق است، اما در تبیین فلسفه و دلیلی که برای جهاد ابتدایی قائل شده موجّه و قابل دفاع نیست. به خواست الهی، در آینده نزدیک مستندات این بحث را به صورت دقیق تر در قالب مقاله ارائه خواهم نمود.
بار دیگر از همه عزیزان به خاطر صبر و حوصله ای که در شنیدن بحث داشتید، تشکر میکنم.
[۱] طباطبایى، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ۲۰جلد، دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) – قم، چاپ: پنجم، ۱۳۷۴، ج ۲، ص ۹۷.
