یکصد و پنجاه و چهارمین جلسه گروه علمی عرفان با موضوع “انسان کامل از دیدگاه امام خمینی“ با ارائه “حجت الاسلام زمانی قمشه ای“ و با حضور اعضاء محترم گروه چهارشنبه ۱۴ آذر ۹۷ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:
- تعریف: انسان کامل: مظهر اسم جامع،و مرآت تجلّی اسم اعظم است: «ان الانسان الکامل هو الکون الجامع لجمیع المراتب العقلیه و المثالیّه الحسیّه، منطو فیه العوالم الغیبیّه و الشهادتیّه و مافیها»، چنانکه به این معنا در کتاب و سنت اشاره بسیار شده است، قال تعالی: «و علّم آدم الاسماء کلها» (البقره: ۳۱)
این تعلیم الهی به تخمیر غیبی جمعی «یبدی الجمال و الجلال» در مقام حضرت «واحدیّت» نسبت به باطن انسان واقع شد، چنان که تخمیر صورت و ظاهر او در عالم شهادت به ظهور «یدی الجلال و الجمال» به مظهریت طبیعت واقع شده قال تعالی: «انا عرضنا الامانه علی السماوات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان مظلوماً جهولاً». (الاحزاب: ۷۲)
«امانت» در مشرب اهل عرفان «ولایت مطلقه» است که غیر از انسان هیچ موجودی لایق آن نیست، این ولایت مطلقه همان «فیض مقدس» است که در قرآن شریف به آن اشاره شده است «کل شئ هالک الا وجهه» (قصص: ۸۸) و در حدیث شریف کافی حضرت باقر العلوم علیه‌السلام می‌فرماید: «نحن وجه الله» (اصول کافی، ج ۲، ص ۴۲، کتاب التوحید، باب النوادر) و در دعای ندبه است که «این وجه الله الذی الیه یتوجه الاولیاء» «اَیْنَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ الاَرْضِ وَالسَّماءِ» و در زیارت جامعه فرمود: «المثل الا علی».
و این «مثلیّت» و «وجهیّت» همان است که در حدیث شریف می‌فرماید «انّ الله خلق آدم علی صورته» یعنی: آدم مثل اعلای حق و آیت الله کبری و مظهر اتم و مرآت تجلیّات اسماء و صفات، و وجه الله، و عین الله و یدالله و جنب الله است: هو یسمع و یبصر و یبطش بالله ،والله یبصر ویسمع ویبطش به، (اصول کافی، کتاب الایمان و الکثر، باب من اذی المسلمین، حدیث ۷).
این وجه الله همان نوری است که در آیه شریفه می‌فرماید «الله نور المساوات و الارض، … مثل نوره… (النور: ۳۶) و جناب باقرالعلوم علیه‌السلام به ابو خالد کابلی می‌فرماید: «هم (ای الائمه: ۴)، والله نور الذی انزل و هم و الله نور الله فی السماوات و الارض (اصول کافی، ج ۱، ص ۱۹۴ کتاب الحجه، باب ان الائمه نور الله).
و در کتاب کافی شریف از جناب باقرالعلوم علیه‌السالم روحی لتراب مقدمه الفداء – حدیث می‌کند در تفسیر آیه شریفه «عم یتسائلون عن النباء العظیم» (الانبیاء ۱، ۲) که هی فی امیرالمؤمنین علیه‌السلام کان امیرالمؤمنین علیه السلام یقول: مالله تعالی آیه هی اکبر منّی، و لالله من نباء اعظم منّی. (کافی، کتاب الحجه، باب ان الآیات التی ذکرها الله فی کتابه).
بالجمله: انسان کامل، که آدم ابوالبشر یکی از مصادیق آن است بزرگترین آیات و مظاهر اسماء و صفات حق و مثل آیت حق تعالی است و خدای تبارک و تعالی از «مثل» یعنی شبیه منزه و مبرا ست، ولی ذات مقدس را تنزیه از «مثل» به معنی آیت و علامت نباید نمود: «وله المثل الاعلی» (روم: ۲۷) همه ذرات کائنات آیات و مراتب تجلیات آن جمال جمیل عزّوجل هستند، منتها آن که هر یک به اندازه و عاء وجودی خود، ولی هیچ یک آیت اسم اعظم جامع، یعنی: «الله» نیستند جزء حضرت کون جامع و مقام برزخیت کبری جلت عظمت بعظمته باریه، فالله تعالی: «خلق الانسان الکامل و آدم الاول علی صورته الجامعه و جعله مرآه اسمائه و صفاته، قال الشیخ الاکبر: «فظهر جمیع ما فی الصوره الالهیّه من الاسماء فی هذه النشاءه الانسانیّه، فخازت رتبه الاحاطه و الجمع بهذا الوجود و به قامت الحجه تنز علی الملائکه» (چهل حدیث، الحدیث الثامن و الثلاثون: عن محمد بن مسلم قال: سألت ابا جعفر علیهما‌السلام – ان الله خلق آدم علی صورته؟ فقل هی صوره‌محدثه مخلوقه، اصطفاها و اختارها علی سائر الصور المختلفه فاضافها الی نفسه کما اضاف «الکعبه» الی نفسه و «الروح» الی نفسه فقال: «بیتی» و «نفحت فیه من روحی» کتاب التوحید، اصول کافی باب الروح.)
گفتنی نظر امام خمینی ره – درباره انسان کامل و ویژگی‌های همان دیدگاه ایشان در حاشیه فصوص و مصباح الانس است که ذیلاً به طور اختصار بدان اشاره خواهیم داشت:
انسان کامل مظهر اتم:
- ان وجوب الوجود و ما بعد (کالازلیه و الاحاطه) کلّها ثابته للانسان الکامل و المظهر الاتمّ. و الفرق بینها و بین ما ثبت لله تعالی فی مقام احدیه‌الذات هو الفرق بین الاظهر و المظهر و بین الغیب و الشهاده و بین الجمع و الفرق، فجمیع الاسماء الالهیه ذاتیه کانت او غیرها ظاهره فی المظهر الاتمّ، و الاسم المتأثر فی الحقیقه لیس من الاسماء، فالا ظهور له و لا مظهر.
و اما الاسماء الذاتیه حتی الهویّه الصرفه… و الغیب الاحدی فلها ظهور بمعنی آخر، بل لها ظهور فی کل موجود بمعنی غیبی احدّی سرّی لا یعرفه الّا الله، الا تری قوله تعالی «ما من دابه الّا هو آخر بناصیّتها انّ ربی علی صراط مستقیم» (هود: ۵۶) «حاشیه بر مصباح الانس، ص ۲۵۹، نشر مؤسسه پاسدار اسلام».
جامعیته انسان کامل
قال ابن عربی فی الفص الآدمی: لکونه الجامع لحقائق العالم و مفرداته.
و قال داود القیصری: ای لکون الانسان جامعاً لحقائق العالم التی هی مظاهر للصفات الجمالیه و الجلالیه و هی الاعیان الثابته التی للعالم، و المراد بالمفردات، الموجودات الخارجیّه…. .
و قال الامام الخمینی: الحقائق: هی الاعیان و الاسماء باحدیه جمعها، والمفردات هی هما باعتبار الکثره و التفصیل، فالانسان الکامل له احدیه الجمع للاسماء و الاعیان، و بهذا المقام له مظهریه الحضره الاحدیّه الجامعه، و له مقام الکثره التفصیلیّه و به یکون مظهراً للحضره الواحدیه (تعلیقه علی شرح فصوص الحکم، ص ۶۸ نشر مؤسسه پاسدار اسلام).
مرآتیه انسان الکامل
- ان الانسان لما کان نشأته عامهً لجمیع شئون الاسمائی و الاعیانی حاصرهً للحقائق الالهیّه و الکونیه یکون مرآهً لشهود الحقائق کلها، و یکون منزله من الحق فی رؤیه الاشیاء منزله انسان العین، و لهذا سمی انساناً، فالانسان الکامل کما انّه مرآه شهود الحق ذاته، کما افا الشیخ مرآه شهوده الاشیاء (التعلیقه، ص ۱۵۹).
