نظریه پرداز:
حجت الاسلام والسلمین دکتر واعظی
هیئت نقد:
حجت الاسلام والمسلمین میرسپاه
حجت الاسلام والمسلمین استاد معلمی
داور:
آیت الله فیاضی
دبیر علمی:
حجت الاسلام والمسلمین دکتر فتحعلی
زمــــان:
۷ مهر ۱۳۸۵
بسمه تعالی
مجمع عالی حکمت اسلامی در اسفند سال ۱۳۸۴ تحت اشراف و نظارت عالی حضرات آیات عظام جوادی آملی، سبحانی و مصباح یزدیدامت برکاتهم، پیرو دیدار جمعی از اساتید و فضلای علوم عقلی حوزه علمیه قم با رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله العظمی خامنه ایمدظله العالی در زمستان سال ۱۳۸۲ توسط گروهی از اساتید و نخبگان حکمت اسلامی پس از طی فرآیند ذیل تأسیس گردید:
تشکیل جلسات هم اندیشی در راستای تحقق منوّیات مقام معظم رهبری؛
برگزاری جلسات کارشناسی در راستای بررسی طرح ها و چگونگی اجرایی نمودن آن؛
دیدار با حضرات آیات عظام جوادی آملی، سبحانی و مصباح یزدیدامت برکاتهم و بهره گرفتن از رهنمود های این بزرگواران و تقاضای قرار گرفتن مجمع عالی تحت اشراف و نظارت عالی اساتید معظم؛
تهیه پیش نویس اساسنامه و ارزیابی آن از سوی کارشناسان مختلف.
تدوین نهایی اساسنامه و تأیید آن از سوی ناظران معظم؛
تعیین هیئت مؤسس مجمع عالی از سوی ناظران معظّم عالی براساس ماده ۲۶ اساسنامه؛
دیدار هیئت مؤسس با برخی از مراجع معظم تقلید و بهره گرفتن از رهنمود های ارزشمند این بزرگواران؛
پذیرش عضویت اعضای پیوسته از میان اساتید و فضلای علوم عقلی اسلامی با توجه به شرایط اساسنامه (ماده ۱۶ فصل سوّم)؛
برگزاری اولین مجمع عمومی و انتخاب اولین هیئت مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی؛
شروع فعالیت های رسمی از اسفند سال ۱۳۸۴.
برنامه ها
راه اندازی گروه های علمی ذیل با حضور اعضای پیوسته مجمع عالی؛
– معرفت شناسی
– فلسفه های مضاف که از خرداد ۱۳۹۰ به چند گروه تقسیم شده است؛
– فلسفه
– کلام
– عرفان
– فلسفه علوم انسانی
– فلسفه اخلاق
– فلسفه دین
– فلسفه حقوق
– فلسفه سیاسی (در شرف راه اندازی)
برگزاری نشست های علمی در قالب کرسی های نظریه پردازی و میزگرد؛
برگزاری کلاس های آموزشی( کوتاه مدت، بلند مدت و آموزشی – پژوهشی)؛
برگزاری گردهمایی سالانه اساتید علوم عقلی و تجلیل از مقام علمی پیشکسوتان حوزه حکمت اسلامی؛
راه اندازی اولین کتابخانه تخصصی علوم عقلی اسلامی؛
راه اندازی واحد مشاوره علمی؛
انتشار خبرنامه حکمت اسلامی؛
تصدی بخش فلسفهاسلامی همایش روز جهانی فلسفه؛
اجرای طرح جایگاه شناسی حکمت اسلامی؛
برگزاری کارگاه های آموزشی و پژوهشی؛
انتشار کتاب؛
انجام پروژه های تحقیقاتی؛
تولید محصولات صوتی و تصویری؛
راه اندازی پایگاه اطلاع رسانی؛
همکاری با مراکز مختلف علمی کشور در برگزاری برنامه های آموزشی و پژوهشی.
از اولین برنامه هایی که از ابتدا نسبت به اجرای آن در مجمع عالی حکمت اسلامی اهتمام جدی وجود داشت، برگزاری نشست های علمی با حضور اساتید، کارشناسان و صاحب نظران بود. نشست های علمی که در دو قالب کرسی های نظریه پردازی و میزگردهای علمی است، سعی در ایجاد و گسترش کرسی های آزاداندیشی، فضای نظریه پردازی، نوآوری و تولید علم، در عرصه علوم عقلی اسلامی دارد، ضمن اینکه نقد و بررسی عالمانه و منصفانه مباحث و نظرات مطرح شده و پاسخگویی به شبهات کلامی، عرفانی، اعتقادی و .. با حضور اساتید و کارشناسان را از دیگر اهداف برگزاری این نشست ها می توان ذکر کرد.
مجمع عالی حکمت اسلامی بر آن است که با برگزاری نشست های علمی در فضای عالمانه و به دور از عصبیت ها با حضور اندیشمندان ارجمند به طرح مباحث و دیدگاه ها، نقد شبهات و پاسخ علمی آن ها بپردازد. نشست های علمی که هر ساله شاهد برگزاری تعدادی از آن ها از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی هستیم، بحمدالله مورد استقبال علاقمندان به حکمت و فلسفهاسلامی قرار گرفته است.
امیدواریم که با عنایت خداوند متعال و توجهات خاصه حضرت ولی عصر(عج) بتوانیم با برگزاری چنین برنامه هایی در راستای دفاع از حریم اسلام و مکتب اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، در راستای بوجود آمدن فضای عقلانی و منصفانه گام برداریم.
مجمع عالی حکمت اسلامی از همه اساتید، کارشناسان و صاحب نظران بزرگوار که دارای اندیشه های نو در موضوعات مرتبط با علوم عقلی اسلامی می باشند و یا توان پاسخگویی عالمانه و منصفانه در یک فضای محترمانه به شبهات اعتقادی، کلامی، فلسفی و عرفانی را دارند دعوت بعمل می آورد، تا با برگزاری محافل علمی بر غنای علمی جامعه اسلامی افزوده شود، ان شاء الله.
آنچه در این مجموعه خواهد آمد، میزگرد علمی، با موضوع «تحلیل الزامات اخلاقی و عقلی ۲» است، که با حضور اساتید و کارشناسان محترم در جلسه ای کاملاً علمی برگزار گردیده است.
در خاتمه لازم می دانیم که از همه کسانی که در آماده سازی این مجموعه تلاش و همکاری کردند، تقدیر و تشکر نماییم.
مجمع عالی حکمت اسلامی
با عرض تسلیت شهادت امام باقر(ع) و عرض خیر مقدم به اساتید، فضلا و حضار گرانقدر. بحث تحلیل الزام های عقلی و اخلاقی را با ذکر یک صلوات و هدیه آن به ارواح مطهر همه شهدا و امام راحل، آغاز می کنیم.
لزوم یا الزام اخلاقی از بحث های بسیار مهم در فلسفه اخلاق است که در جلسه گذشته درباره آن صحبت شده است. به نکته ای اشاره می کنم که به نظرم، رعایتش موجب شفافیت هر چه بیشتر بحث و جلوگیری از بعضی از خلط ها و مغالطات احتمالی و ناخواسته خواهد شد و آن نکته این است که بحث الزامات اخلاقی، بحث ذو ابعاد است که تفکیک این ابعاد و بحث کافی درباره هر یک از آن ها لازم است. یک بعد، بُعد معناشناسی، چیستی و ماهیت الزام عقلی و اخلاقی است. پرسش هایی نظیر اینکه آیا الزام اخلاقی از مقولات ذاتی الذات اضافه و نسبی است و اگر چنین است طرفین این نسبت چیست؟ آیا الزام اخلاقی به معنای ضرورت است و اگر هست کدام یک از اقسام ضرورت -ضرورت های معهود ما در فلسفه یا منطق- هست؟ اگر یکی از اقسام ضرورت است آیا امکان تفکیک الزام، به تام (perfect) و ناقص، چنانچه در آثار و ادبیات فلسفه اخلاقی غرب هست وجود دارد؟ سؤال دیگر اینکه مقوّمات الزام اخلاقی چیست؟
بُعد دیگر، بعد وجودشناسی ارزش و الزام اخلاقی است. پرسش هایی مانند اینکه آیا الزام اخلاقی وجود دارد؟ و اگر وجود دارد آیا وجودش حقیقی و واقعی است یا اعتباری؟ اگر اعتباری است معتدل کیست؟ اگر حقیقی و واقعی است آیا وجود مستقل و مجزا در عالم خارج دارد که دراین صورت، مفهوم الزام اخلاقی مفهوم ماهوی می شود. یا اینکه وجود و واقعیت الزام اخلاقی به واسطه وجود و واقعیت منشأ احتجاجش هست که دراین صورت، مفهوم الزام اخلاقی، معقول ثانی فلسفی می شود. این نوع پرسش ها در حیطه وجودشناسی الزام اخلاقی است.
بُعد سوم، شناخت الزام اخلاقی است. ابزار، راه ها و منبع شناخت الزام اخلاقی چیست؟ آیا فقط عقل نظری، یا فقط عقلی عملی و یا اینکه عقل عملی مبتنی بر عقل نظری است. آیا وجدان یا فطرت، طبیعت و سرشت انسانی است و یا شهود است. سؤال بسیار اساسی در مباحث فلسفه اخلاق که در ادبیات اسلامی هم به آن کمتر پرداخته شده این است که توجیه الزام اخلاقی چیست؟ در وصف شناخت شناسی الزام اخلاقی است. آیا باید به مجموعه و سلسله ای از الزامات اخلاقی قایل شویم که در نهایت به الزامی بدیهی ختم می شود و آن الزام بدیهی موجح و مبین الزامات دیگر است. آیا بداهت الزام اخلاقی معنا دارد؟ این مباحث، به بحث های معرفت شناسی مربوط می شود.
بُعد دیگری را هم اضافه می کنم و آن، برخی از مسائل و سؤال هایی است که درباره الزام اخلاقی به وجود آمده است؛ مثل تزاحم و تعارض الزامات.
هر تحلیل و تبیینی که بتواند پاسخ های خردپذیر و سازگاری از این ابعاد ارائه کند مؤفق و کارآمد خواهد بود. برخی از نظریات درباره الزام اخلاقی به دلیل عدم تفکیک این ابعاد یا به دلیل عدم توجه به این ابعاد، از برخی ابعاد غافلند یا اینکه نمی توانند آن بعد را تبیین و تحلیل کنند. بنابراین، یکی از اهداف این جلسه می تواند این باشد که با مقایسه آراء و نظریات درباره حقیقت الزام اخلاقی و عقلی، بررسی کنیم که کدام تحلیل و تبیین، پاسخ های مقنع، کامل و سازگار ارائه می کند.
در تحلیل الزامات اخلاقی، دو گروه داریم: ۱. واقع گرا؛ ۲. غیرواقع گرا. واقع گرا، کسانی هستند که معتقدند الزامات اخلاقی، واقعیتی دارند. -فی الجمله عرض می کنم واقعیت؛ به اینکه واقعیت چیست و کجاست کاری نداریم.- غیرواقع گرایان معتقدند که الزامات اخلاقی، واقعیتی ندارند. تحلیل هایی را که قایل به اعتباری بودن و یا نوعی قرارداد است و یا بستگی به میل، سلیقه، عرف، عادت و این گونه مسائل دارند را در زمره نظریات غیرواقع گرا دسته بندی می کنند. نظریه حضرت آیت الله مصباح یزدی، واقع گرایانه است؛ یعنی ایشان معتقدند که الزامات اخلاقی از اموری واقعی خبر می دهند. الزامات اخلاقی را کشف می کنیم، جعل یا وضع نمی کنیم تا پیامدهای منفی خودش را داشته باشد. حاصل سخن ایشان این است که مفهوم الزام اخلاقی از سنخ معقول ثانی فلسفی است که برای انتزاع آن به فعل فاعل اخلاقی و غایت فاعل اخلاقی از فعلش توجه می شود، این نکته مهمی است. برخی که این نظریه را نقد کردند گفتند که سه چیز داریم: فعل، فاعل و غایت و مشخص نکرده اند که غایت، غایت فعل است یا غایت فاعل و گفتند که آقای مصباح معتقدند که غایت فعل هست نه غایت فاعل و بعد نقد کرده اند و به نظر می رسد که این تعبیر درست نباشد. آقای مصباح، ضرورت بالقیاس را مثال می زنند. یعنی همان طورکه برای رسیدن به آب به ترکیب اکسیژن و ئیدروژن نیاز دارید و این ترکیب، فعل است ضرورت ترکیب ئیدروژن واکسیژن برای رسیدن به آب، ضرورت بالقیاس پیدا می کند. رفتن از پلکان به بالا برای رسیدن به بام، ضرورت بالقیاس است. برای رسیدن به کمال، که کمال، غایت فعل می تواند باشد. اما غایت فاعل، هر فاعلی برای خودش کمال مطلوبی دارد -این کمال جزء مفروضات حضرت آیت الله مصباح در نظریه شان است- کمال مطلوب با کمال غایی متفاوت است. ما سلسله ای از کمالات را می توانیم داشته باشیم که هر کدام، غایت کمال دیگری بشود و در نهایت به کمالی غایی برسیم. انسان دارای مجموعه ای از کمالات و اهداف است. از در نظر گرفتن آن کمال – کمال متوسط و یا کمال غایی- و حق و فعل آن، ضرورت را انتزاع بکند. می پرسد که راست بگویم یا دروغ؟ می گوید: کمالت و هدفت چیست؟ اگر می خواهی به سعادت برسی و دروغ گویی برای رسیدن به این سعادت و هدف ضرر دارد دروغ نگو. و اگر ضرورت دارد که باید راست گفت که به سعادت برسی، پس ضرورت بالقیاسی انتزاع می کنیم از نسبت میان کمالی که من (فاعل اخلاقی) در نظر دارم و فعلش، چون می خواهی به سعادت برسی. اگر می خواهی به سعادت برسی، راست گویی، عدالت و وفای به عهد ضرورت دارد. پس الزام، مفهومی انتزاعی شبیه به معقول ثانی فلسفی است که از در نظر گرفتن فعل و غایت فاعل اخلاقی، هدف فاعل اخلاقی انتزاع می شود. هر چند میان هر فعلی و نتیجه آن فعل، بر مبنای حضرت آیت الله مصباح، رابطه تکوینی وجود دارد. این طور نیست که هر فعل منجر به هر نتیجه ای بشود و بر افعال خاص، نتایج خاص مترتب خواهد شد.
بنابراین، خلاصه کلام حضرت آیت الله مصباح یزدی این است که مفهوم الزام اخلاقی از سنخ معقول ثانی فلسفی است؛ یعنی روش انتزاعش ضرورت بالقیاس است و منشأ فعل انسان (فعل فاعل اخلاقی) و غایتی است که فاعل اخلاقی در نظر دارد. البتّه غایت فاعل اخلاقی از فعل جدا نیست. در هر فعلی بین فعل و نتیجه، رابطه تکوینی هم هست. با این توضیح ناقص بنده که اساتید تکمیل خواهند کرد از جناب استاد واعظی درخواست می کنیم که نظرات خودشان را درباره این تحلیل از الزامات اخلاقی بفرمایند تا در ادامه از استاد میرسپاه و آقای معلمی، ناقد و تکمیل کننده بحث و حضرت استاد فیاضی، ناظر بحث بهره ببریم.
محور بحث در جلسه قبل، نظریه علامه طباطبایی بود که بررسی شد و محور جلسه امروز «بررسی نظریه حضرت آیت الله مصباح یزدی» است. الزامات اخلاقی -یعنی بایدها و نبایدهایی که درحوزه اخلاق است؛ مثل باید راست گفت، باید عبادت کرد- چند ساحت دارد. آنچه که امروز من بر آن متمرکز می شوم نارسایی نظریه حضرت استاد در تبیین محتوای الزامات اخلاقی است. به تعبیر دیگر، بخش Semantical (معنا شناختی)، محور بحث امروز است. اینکه گفته می شود: باید عدالت ورزید، نباید ظلم کرد، باید راست گفت، با کلمه «باید» چه چیزی انکار می شود و محتوای این «باید» چیست؟ من معتقدم که نظریه ایشان برخی از پرسش های موجود در حوزه الزامات اخلاقی را پاسخ می دهد؛ اما بعضی از پرسش ها و مواضع بحث در الزامات اخلاقی را پاسخ نمی دهد. نظرات ایشان، مبنای بسیار مناسب و یکی از پاسخ های مناسب برای توجیه الزامات اخلاقی است که چرا من باید اخلاقی زیست کنم و به الزامات اخلاقی ملتزم شوم. پاسخش این است که به دلیل اینکه رابطه ای واقعی و ضروری بین افعال اخلاقی و انجام افعال اخلاقی و رسیدن به کمالات نهایی بشری است. تقریباً همان بیانی که مرحوم مطهری به نوع دیگری در مقاله جاودانگی و اخلاق در باب تفکیک منع علمی و صدقی و اینکه الزامات اخلاقی مربوط به منع علمی است و برآیند آن، التزام به الزامات اخلاقی در واقع بر دین و کمال منع علمی انسان است. از این ناحیه و از این نتیجه، مبنای مرحوم مطهری و حضرت استاد مصباح یزدی نزدیک است. اگرچه نکته الزامی در نظریه حضرت استاد، به محتوای الزامات اخلاقی مربوط می شود.
خلاصه نظریه ایشان این است که اگرچه الزامات اخلاقی در قالب انشاء بیان می شود؛ مثل باید راست گفت؛ نباید ظلم کرد؛ باید عدالت ورزید؛ اما این ظاهر انشایی در حقیقت اخبار است. اخبار به وجود رابطه ضروری که به ضرورت بالقیاس بین فعل و غایت تعبیر می کنند. به این معنا که افعال اخلاقی مولّد کمال در نفس بشرند و با کمال نهایی ملائمت دارند. مفاد الزامات اخلاقی، بیان این رابطه ضروری بین فعل و غایت است و به لحاظ تحلیل مفهومی آیا معقول اولی و امری ماهوی است؟ و یا معقول ثانی است. به طور مسلّم، مفهوم ضرورت و وجود؛ یعنی ضرورت بالقیاس، معقول ثانی فلسفی است که از نحوه رابطه بین فعل و غایت، انتزاع می شود که البتّه آن غایت، غایت فاعل است. یعنی انجام فعل اخلاقی توسط فاعل، مولّد کمالی در نفس فاعل است. از این رابطه علت و معلول، ضرورت را انتزاع می کنیم. مفاد الزامات اخلاقی، اخبار به این ضرورت است. صورت ظاهر انشاء است، امر واحد اخبار است. کما اینکه ما برعکس آن را هم داریم مثل انشاء هایی که به صیغه اخباری انجام می گیرد، مثل به تو، که در بیع گفته می شود، به ظاهر اخبار است فعل، ماضی است؛ اما درواقع انشاء بیع است. اینجا هم الزامات در صورت ظاهر به اصطلاح انشاء هستند؛ اما در واقع، اخبار به رابطه ضرورت بالقیاسی است که اینجا وجود دارد.
بنابراینکه احکام تابع مصالح و مفاسد نفس الامری است یعنی بین انجام فعل صلوه و غایت مترتب بر صلاه، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد. بین فعل شرب ماء و سیراب شدن، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد و امثال ذلک.
این افعال، چه در حوزه شریعت و چه در حوزه عرفیات، مشمول الزامات قرار می گیرند. کسی که تشنه است باید آب بخورد. صّل، باید نماز بخوانی و امثال ذلک. صلّ مثل إعدل است؛ باید عدالت ورزید با باید نماز خواند از این جهت فرقی نمی کند. اگر حضرت استاد معتقد هستند که در افعال اخلاقی و در حوزه اخلاق، الزامات اخلاقی مَآلش ضرورت بالقیاس است و مُفادش، ارسال و بعث و تحریک نیست؛ بلکه مفادش اخبار از رابطه ضرورت بالقیاس است؛ دراین صورت باید در کل حوزه الزامات، نه خصوص الزامات اخلاقی، در هر حوزه ای که الزام به کار می رود و آن الزام، درباره افعالی است که با غایاتی در ارتباط است باید معتقد شوند که مفاد اخبار از ضرورت بالقیاس است و این خلاف ارتکاز و وجدان ما است. ما فرقی قایل نیستیم بین باید راست گفت با باید نماز خواند، باید روزه گرفت و باید آب خورد.
بنابراین، در حوزه معناشناختی، باید از باید و نباید، تحلیلی ارائه کنیم که در همه موارد این چنینی، کاربرد یکسانی داشته باشد. نمی توانیم بگوییم که مفاد صلِّ یعنی بین نماز و غایتش که قرب الی الله یا هر غایت تکوینی و کمال نهایی انسان باشد رابطه ضرورت بالقیاس است. یعنی اگر ایشان بگوید که ملتزم می شوم و معتقد می شوم که در همه مواردی که الزامات به کار می رود چه در حوزه اخلاق چه در حوزه شریعت و چه در حوزه عرفیات، مفاد این الزام، ضرورت بالقیاس است. اشکالی که ما وارد می کنیم اشکال خلاف ارتکاز و وجدان است. تحلیلی که وجود دارد این است که وقتی با این اوامر مواجه می شویم مفاد این اوامر را به تعبیری که حضرات فقها و اصولیین بیان می کنند نسبت ارسالیه می دانیم. مفاد صیغه إفعل، تحریک، بعث انشائی و ارسالیه است. ما مرسل را به سوی مرسل الیه ارسال می کنیم و با گفتن کلمه باید و صیغه إفعل، الزام ارسال و بعث می کنیم، این اشکال اول.
اگر ایشان بگوید که درباره الزامات اخلاقی چنین معتقد می شوم؛ اما در سایر الزامات؛ یعنی الزامات شرعی و عرفی، چنین امری را معتقد نمی شوم این طور اشکال می شود که مبنا و ملاک اقتضا می کند که شما در همه حوزه ها یک حرف بزنید؛ چون اگر مبنا و ملاک درحوزه افعال اخلاقی وجود نسبت ضرورت بالقیاس است این ضرورت بالقیاس در کلیه افعالی که غایتی بر آن ها مترتب می شود و انجام آن فعل با ترتّب آن غایت، رابطه تولیدی دارد این اشکال تحلیل می آید و وجهی برای تفکیک وجود ندارد.
به تعبیر دیگر، در الزامات اخلاقی، حوزه تکوین و تحقق الزامات را با حوزه اعتنا به الزامات باید تفکیک قایل باشیم. اول باید الزامی داشته باشیم و بعد ببینیم که با چه داعی طرف آن الزام می روم. کسانی که معتقدند خود الزامات، واقعی و شهودی اند – لزوم عدالت را شهود می کنیم- مثل تقدم علت بر معلول که به عنوان امری واقعی شهود می کنیم که، این حرکت دست، مقدم بر حرکت کلید است. این تقدم را به عنوان امری واقعی شهود می کنیم. در حوزه اخلاقیات هم ملزم بودن که افعال اخلاقی را شهود می کنیم. به نظر این ها مرتبه بعث، تمام است. مرتبه بعد، مرتبه اعتنای به این بعث است. چه چیزی من را به انبعاث و اعتنای به این می خواند. در اینجا ممکن است بحث های حب ذات و حب به کمال مطرح شود. به نظرم، نظر حضرت استاد مصباح یزدی در حوزه بحث معناشناختی و در حوزه بحث الزامات، فاقد مرتبه بعث است و آنچه که ایشان درباره مسئله حب ذات و حب کمال مطرح می کند به مرتبه انبعاث مربوط می شود و ربطی به محتوای الزامات اخلاقی ندارد.
استاد فتحعلی: از حضرت استاد میرسپاه تقاضا می کنیم که درباره تبیین نظریه حضرت استاد مصباح و نکاتی که آقای واعظی فرمودند آراءی خودشان را بیان کنند.
به نظرم، محبوب ترین و مبسوط ترین نظریه، نظریه استاد مصباح است و اشکالی هم ندارد.
هیچ یک از نقدهایی که گفته شد را وارد نمی دانم. فرمودند که سخن استاد، بعضی از پرسش ها را پاسخ داده مثلاً در بعد قضاوت در باب الزام، توجیهی شده؛ اما برخی از پرسش ها پاسخ داده نشده است. کدام پرسش ها پاسخ داده نشده است؟ به نظرم، تمام پرسش ها پاسخ داده شده است. در اشکال اول گفته شده که ضرورت بالقیاس به افعال اخلاقی منحصر نمی شود؛ بله خیلی واضح است که منحصر به افعال اخلاقی نمی شود. بعد گفته می شود که پس در حوزه شریعت در حوزه عرفیات هم، ضرورت بالقیاس می آید؛ بله می آید و اشکالی هم ندارد. گفته شد که آیا بین باید راست گفت، باید نماز خواند، باید آب خورد را به صورت ضرورت بالقیاس می گیرید؟! اینکه خلاف ارتکاز و وجدان است. در پاسخ می گویم که به نظرم، خلاف ارتکاز و وجدان نیست. چرا این گونه باشد؟ گفته شد که زیرا صیغه إفعل، مفاد ارسالی دارد. بعد گفته شد که ممکن است حاج آقا عقب نشینی کند و بگوید: من در خصوص الزامات اخلاقی این گونه گفتم و منظورم بقیه نیست. در پاسخ می گویم که من یقین دارم که ایشان این عقب نشینی را نمی کند و می گوید: نه، من همه این ها را ضرورت بالقیاس می دانم. اگر گفته شود فقط در خصوص الزامات اخلاقی این گونه است، درست نیست. می گویند: «العله یعمّم و یخصّص.» وقتی سخنی گفتید باید در همه جا آن را صادق بدانید نه اینکه عقب نشینی کنید. اگر عقبی نشینی شده بود، این خودش پذیرش شکست بود؛ ولی عقب نشینی نشده و ضرورت بالقیاس است. منتهی، ممکن است گفته شود که خلاف ارتکاز و وجدان است. بنده می گویم که چرا خلاف وجدان است؟ وقتی اشکال دوم تحلیل شود عرض می کنم که خلاف ارتکاز و وجدانی وجود ندارد.
برخی می گویند که در قضایای اخلاقی الزام هست و آقای مصباح به جای این الزام، ضرورت بالقیاس را مطرح کرده است. ضرورت بالقیاس با الزامات اخلاقی چگونه قابل انطباق هستند؟ اشکال دوم بر همین مسئله متمرکز است که ما در اخلاقیات نیاز به الزام داریم و در سخن جناب استاد، الزامی وجود ندارد. گفته شده که جناب استاد به این نکته توجه کرده؛ لذا حب ذات را مطرح کرده است. منتهی، با طرح حب ذات، مشکلی حل نمی شود. بله ایشان حب ذات را مطرح کرده و با طرح آن، حقیقتاً مشکل حل می شود.
مشکل شما این است که حب ذات از مبادی انبعاث است و ما مشکل بعث داریم. در قسمت بعث کاری نکردیم و باید بین الزام و اعتنا به الزام فرق گذاشت. ایشان این اعتنا به الزام را تامین کرده؛ اما الزام را تأمین نکرده است. باید عرض کنم که جناب استاد، خیلی سیستماتیک و منسجم صحبت کرده است. با مجموعه انسان شناسی که دارند در اینجا هم حرفشان را زده اند. ما انسان را موجودی مختار می دانیم و ارزش افعال اخلاقی هم وابسته به اختیاری بودن است. ما دنبال چه الزامی می گردیم الزام بیرونی و مکانیکی، الزامی که نوعی اجبار بیاورد. کاری کن که احساس کنم کسی مرا به طرف عدل هول می دهد. این غلط است. الزام این طوری مطرح نیست. الزام چه طوری مطرح است؟ الزام به تشخیص خود فرد وابسته است. هر که طاووس خواهد باید جور هندوستان کشد. مگر خودت را دوست نداری؟ مگر کمال خودت را دوست نداری؟ به شما که عاقلی، بالغی، حب ذات داری و کمال خودت را می خواهی می گویم که بین این فعل و کمال حقیقی تو رابطه ضروری برقرار است و بین این فعل و کمال حقیقی تو رابطه منفی برقرار است. آن مثبت اولی را می گوییم، باید دومی را می گوییم.
بعد گفته می شود شهودیات، شهودی چه فایده ای دارد؟ می گویند که در درون من، الزامی است. شما الزامی را حس می کنید – این نقد به سخن آقای لاریجانی هم وارد می شود منظورتان چیست؟ یعنی فقط گرایشی به صورت کیف نفسانی در شما هست. اینکه ارزش معرفت شناسی ندارد و توجیه فلسفی از مسئله نیست. ممکن است کسی بگوید که من این را نمی گویم و من می گویم که حقیقتی را در مرتبه ای از نفس می یابیم که از آن حقیقیت، این طوری برداشت می کنیم که اینجا الزام اخلاقی است. نه، این هم درست نیست؛ چون الزام و ضرورت، پیوسته بین دو امر درک می شود. خود ضرورت، یک امر نفسی نیست که من بگویم خودش را می یابم. یعنی چه خودش را می یابم؟ مسئله این است که از احساس خارج شویم و ادراک کنیم. منتهی می گوییم که در مرتبه ای، این حقیقت را ادراک می کنیم؟ می گویید ضرورت. ضرورت بین دو چیز را درک می کنید. استاد هم به وجه احسن این را بیان کردند؛ می گویید: نه! خود ضرورت را درک می کنیم. عرض می کنم: اولاً این معنا ندارد. ثانیاً، این فرار از بحث است.
می خواهم این را عرض کنم که جناب استاد می گویند آن حرف ها «لایتمن و لا یغنی من جوع» و انتقادی هم که به آقای مور دارند در جای خود است و هیچ تهافتی هم در سخن استاد نیست. زیرا اگر استاد می گویند که گرایش را مطرح نکن چیزی را حل نمی کند. مغالطه ای بین میل و مَیل شده شده است، بله، ایشان از میل صحبت می کنند؛ اما نه اینکه همان باید است. حب ذات به عنوان یکی از امیال اصیل و فطری ما موجب می شود که این نکته را مفروض بگیریم که هر انسان عاقل و بالغی، کمال حقیقی خودش را می خواهد. این مفروض است. حالا که شما این را می خواهید، من به شما می گویم که بین این فعل و کمال مطلوب شما، ضرورت برقرار است. «باید» این را می رساند. می گویند الزام چه شد؟ از خود این، الزام برمی خیزد. ما باید نکته ها را برای فرد فاعل مختار توضیح دهیم؛ بعد، الزام باید در خودش تحقق پیدا کند.
ساقیـا سایه ابـر است و بهــار و لب جوی
من نگویم چه کن ار اهل دلی خود می گوی
ما صحنه را برایت توضیح می دهیم بقیه اش خودت هستی که باید تصمیم بگیری. من ضرورت بالقیاس را برایت گفتم اصلاً فضای اختیار همین اقتضا را دارد.
اگر گفتیم مفاهیم اخلاقی؛ از جمله نظام اخلاقی اسلام، از یک سو معقول ثانی فلسفی و اخبار است و حتی گزاره های انشایی اخلاقی هم اخبار است، دیگر انشایی هم نخواهیم داشت و این مخالف ارتکاز است. درحالی که، ارتباط عرف و عقلا است، درحالی که گزاره های انشایی داریم و این ها به جای بعث و ارسال صادر می شود.
اشکال دوم این بود که در اخلاق نیازمند الزام هستیم. الزامی باید پایه حداقل باشد که توجیح گر کار فاعل اخلاقی باشد. اشکال سوم این بود که اگر ما گفتیم یک طرف منشأ انتزاع مفهوم الزام کمال فرد است با توجه به اینکه کمال افراد امری وابسته به نفوس افراد است و نفوس افراد متغیرند منشأ انتزاع ها متفاوتند و این باعث نسبیت می شود. این اشکالی است که حضرت استاد آیت الله مصباح یزدی مطرح کردند؛ درحالی که خودشان در مرتبه دیگری به آن مبتلا هستند.
فایده مطالبی را که اساتید بزرگوار فرمودند این است که زوایای مختلف بحث واضح و ابهاماتش برطرف می شود. بعد هم مخاطب بین همه آن ها آن را که معقول تر است می پذیرد و یا چه بسا ممکن است همه را به عنوان اشاره به وجهی از حقیقت بپذیرد. البتّه منافاتی هم ندارد اگر تناقض و تهافتی نداشته باشند.
آنچه که بنده می خواهم عرض کنم به اشکال دوم آقای واعظی هم مربوط می شود. اشکالی که آقای لاریجانی از قدیم به نظریه استاد داشتند این بود که محل نزاع در بحث الزامات اخلاقی و بحث بایدها و نباید ها، رابطه بین فاعل و فعل است. شما بر رابطه بین فعل و نتیجه تمرکز کردید؛ به تعبیر دیگر، دغدغه این است که من (فاعل) باید به عدالت رفتار کنم؛ درحالی که، حضرت استاد مصباح فرمودند که بین فعل و نتیجه، ضرورت بالقیاس است و این باید، همان رابطه بین فعل و نتیجه است. دلیل اینکه شهید مطهری و علامه طباطباییرضوان الله تعالی علیهما نیز دغدغه رابطه بین فاعل و فعل و بحث ضرورت ادعایی که فاعل بین خودش و فعلش ایجاد می کند را دارند این است که رابطه بین فاعل و فعل بود نه فعل و نتیجه. بنده چون اصل فرمایش آقای مصباح را پسندیده بودم – اصل بحث ضرورت بالقیاس را – و به اصل نظریه های بدیل هم اشکال داشتم.
به نظر من، همه این منم علمی و صدقی بحث اعتباریات، الزامات اخلاقی آقای لاریجانی، شهودگرایی موری، وجدان گرایی روسو و منفعت گرایی بعضی از فلاسفه، وجهی از حق هستند و تناقض صددرصد ندارند؛ مگر نظریات غیر واقع گرای مثلاً احساس گرایان که می گویند به سلیقه و یا به جامعه گرایان که می گویند به آداب و رسوم یا به اشاعره که می گویند به اعتبار صدق. چه بسا می توان نظریه جامعی داد و نقاط قوت همه را جمع و نقاط ضعف را کم کرد، نظریه جامعی بدهیم که هر کدام وجهی را حل بکنند.
به نظرم، اشکالی ندارد حیث دستوری داشته باشیم و در حیث دستوری، بحث باید ضرورت بالقیاس در خود آن حیث بما هو حیث، مطرح نباشد و نیز، منافاتی ندارد، با اینکه بحث تحلیل دقیق عقلی بدهیم. چهره دیگری از واقعیت در حوزه معناشناسی مشخص می شود.
به نظر من، نکته ای که آقای معلمی می فرمایند مشکل را حل نمی کند، ایشان می فرمایند که چون بین ایجاد وجود، تقارن اعتباری است، تحقق فعل عدالت به عنوان فعل اخلاقی باکمال انسانی، رابطه ضرورت بالقیاس دارد. پس ایجاد العداله که به حیثیت فاعل برمی گردد با فعل عدالت حقیقتاً و وجوداً یک چیز هستند. حقایق ایجاد فعل و خود فعل؛ از حیث انتساب به فاعلشان، اعتباری اند. بنابراین، ما همان ضرورت بالقیاس که بین نفس الفعل و غایت برقرار است، بین ایجاد الفعل و غایت هم برقرار می کنیم. پس، رابطه امکانی که بین فاعل و فعل عدالت بود برطبق این تحلیل، تبدیل به رابطه ضرورت می شود و «باید» اینجا می آید. آن رابطه، طرف قرار می گیرد، فاعل هم طرف ضرورت بالقیاس قرار می گیرد. شبهه ای که به نفس و نظر حضرت آیت الله مصباح یزدی هست برطرف می شود؛ زیرا یک اشکال این بود که فاعل، طرف قرار نگرفته و بین فاعل و غایت ضرورت بالقیاس است. الزامات اخلاقی متوجه فاعل است. باید عدالت بورزید. نباید دروغ بگویید، باید راست بگویید، متوجه فاعل است. درحالی که، ضرورت بالقیاس ربطی به فاعل ندارد. بنده عرضم این است، این مشکلی را حل نمی کند به این بیان که؛ یک ضرورت بالقیاس را به لحاظ گزاره خبری تبدیل به دو تا می کند. یعنی فعل عدالتی که از باب تعدد ایجاد وجود، بالااعتبار دوتا می شوند، دو طرف قرار می گیرند. می توانیم این طرف وجود فعل را با غایت بسنجیم و از رابطه ضروری بین فعل و غایت بین فعل اخبار کنیم. می توانیم فاعل فعل موجد را، طرف قرار دهیم به این بیان که بگوییم: بین ایجاد العداله و تحقق غایت، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد. اما عرضم این است که این مشکلی را حل نمی کند. بحث درباره این است که آیا الزامی به ایجاد العداله وجود دارد یا نه. الزامی اینجا هست یا نه. مثلاً بین القا کاغذ فی النار، یعنی کاغذ رابه آتش القا کنم و سوخته شدنش، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد این ایجاد و وجود، تقارن اعتباری دارد؛ من می گویم که بین وجود یعنی کاغذی که فی النار است و فعل سوخته شدن، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد. اما بحث درباره این است که من باید کاغذ را در آتش بیندازم یا نه و اگر انداختم، اگر فعل محقق شد، اگر عدالت محقق شد، بین عدالت و غایت، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد. بین ایجاد العداله با غایت، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد. اما بحث این است که الزامش از کجا است؟ چه کسی گفته که من ملزم هستم که عدالت بورزم و اخبار از اینکه بین عدالت با غایت، رابطه ضرورت بالقیاس وجود دارد. شما اضافه کردید که بین وجود العداله و ایجاد العداله تقارن اعتباری وجود دارد؛ پس، در ظرفی که فعل عادلانه محقق می شود دو قضیه و گزاره خبری داریم؛ بین وجود العداله و غایت، ضرورت بالقیاس وجود دارد و بین ایجاد العداله و غایت نیز، ضرورت بالقیاس وجود دارد. اما همه بحث این است که این الزام از کجا می آید؟ این ضرورت بالقیاس، مفاد این الزام را درست نمی کند، این اشکال اصلی است که به تکلمه ایشان دارم.
نکته آخر این است که کلمه بعث عقلی در کلام من نبود. از نظر بسیاری از بزرگان اهل حکمت و فلسفه مثل مرحوم محقق اصفهانی که خیلی اصرار بر این نکته دارند کار عقل درک است و عقل، بعث و زجر ندارد، لذا کلمه بعث عقلی مسامحه ای است. ما عقل را به عنوان دَرَّاک، یعنی قوه درک کننده در نظر می گیریم. کسی که می گوید الزامات عقلی داریم مرادش این نیست که عقل ما بعث می کند، عقل بعث و درک ندارد، عقل درک می کند؛ یعنی لزومی را مثل ضرورت بین علت و معلول، درک می کند و ضرورت را نمی آفریند. مراد کسانی که می گویند الزامات و ضرورت عقلی داریم این است. چنان که در عالم عین، برخی ضرورت ها را عقل ما درک می کند. در عالم مربوط به افعال هم برخی ضرورت ها را عقل ما درک می کند.
و من تعجب می کردم که این آقا، کتابی نوشته است درباره نفی رابطه بین باید و هست؛ ولی در عمل، خودش را نقد می کند.
استاد واعظی: در آغاز سخنم، این نکته را عرض کردم که این نظریه در بعضی جهات مربوط به الزامات، بسیار باخیر و مقصود است. سخنان اخیر شما هم ناظر به سودمندی این نظریه است که می فرمایید. در توجیح اینکه چرا باید اخلاقی زیست، این نظریه اشاره به رابطه ای واقعی میان فعل و غایات هست. توجیح کننده خوبی است و من منکرش نیستم. بحث درباره این بود که این نظریه نمی تواند بعد معناشناختی باید ها و نباید ها را در قضایای اخلاقی به کار می رود بیان کند.
استاد میرسپاه: عرض بنده نیز، همین بود. البته اگر فقط ویژگی باید ها و نبایدهای اخلاقی را توجه کنیم که جناب استاد، شیوا و شفاف توضیح دادند که معلوم است ما درباره افعال اختیاری انسان صحبت می کنیم. این باید، با بایدی که استاد در آزمایشگاه شیمی به دانشجوی خودش می گوید که باید اکسیژن و هیدروژن را ترکیب کنی که به آب برسی، از نظر اصل محتوا، فرقی ندارد؛ منتهی چون مقام، مقام خاصی است، این مقام افعال اختیاری انسان است. در خود این، الزام اخلاقی و حالت تحریکی نهفته است. توجه کنید که چون مورد خاص است، خصوصیت مورد است که الزام اخلاقی را تأمین می کند.
استاد واعظی: بحث درباره معنا نیست. بحث درباره فعل گفتاری است که انجام می دهیم. با گفتن باید عدالت بورزی، از ضرورت بالقیاس اخبار می کنم، مثل این فعل متساوی من است، یا دارم الزام می کنم. اینکه شما می گویید استعمال اکثر از معنا، بحث درباره این است که با هم قابل جمع نیست.
استاد فتحعلی: از سخنان جناب استاد فیاضی، در مقام جمع بندی مطالب بهره مند می شویم.
نکته اول این است که «باید» لفظ مشترک است که هم در انشا و هم در اخبار به کار می رود و بنابراین در یک جمله که «باید» به کار می رود، خود جمله به دلیل وجود این کلمه در آن، مشترک می شود. ممکن است بگویید، پدری به فرزندش بگوید باید دروغ نگویی، این نهی است. باید نکرد، نهی است و انشا واقعیتی ندارد غیر از همین زجر که با خودش محقق می شود. انشا، صدق و کذب ندارد. صحبت از اینکه معنای این چیست، واقع این چیست و حکایت از چه می کند نداریم. اگر کسی قایل شد به اینکه همه خوب و بدها با همین الزام درست می شود، مثل اشاعره که می گویند هرچه را خداوند متعال فرمود باید، خوب می شود و هرچه را فرمود نباید، بد می شود. بحث ما در اینجا بی معنا است. اگر کسی از باید و نباید اخلاقی بحث می کند به ویژه حضرت استاد آیت الله مصباحدام ظله، براساس این بحث می کند که اخلاق را بخشی از حکمت می داند و حکمت عبارت است از درک واقعیات، منتهی گاهی واقعیت ها و نیست هایی است که به افعال اختیار زبانی فی جهت حسن مرتبط نیست، این حکمت نظری می شود. گاهی نیز به افعال اختیاری من مربوط می شود که حکمت عملی می شود. بحث این است که وقتی در حکمت عملی گفته می شود که راست گویی خوب است یعنی چه؟ باید راست گفت؟ این ضرورت، یعنی چه؟ این ضرورت الزام نیست، لزوم است. الزام، همان معنای انشایی است. لذا ایشان می فرمایند: ضرورت بالقیاس، ضرورت نه الزام، ضرورت، معنایی لازم است، ضرورت یعنی وجوب بالقیاس. می خواهیم بدانیم واقعاً این چیست که ما آن را می فهمیم. اگر بفهمیم خدا هست، یعنی در حکمت نظری کشف واقعیت می کنیم. اگر می فهمیم که عدالت ضرورت دارد در اینجا کشف واقعیت و علم است، علم از گزاره ها؛ یعنی از خبرها و قضایا تشکیل می شود، اصلاً بحث انشا نیست. این قضایا هست یا نیست؟ مثل اشعری می گوید چنین قضایایی وجود ندارد. ولی یک کسی که اشعری مسلک نیست، قائل به مسلک عدلیه است می گوید که واقعیت هایی داریم که کار عقل بشر، فهم آن واقعیت ها است. بنابراین، هر دو را داریم. لفظ باید به معنای الزام هم می آید، به معنای ضرورت و لزوم هم می آید. منتهی محل بحث ما آن الزام نیست. محل بحث ما لزوم و ضرورت است. بنابراین، عرض می کنیم که ضرورت اینکه گفته شد امر بالذات نیست، این هم ظاهراً تمام نیست. ضرورت، معانی مختلفی دارد؛ ضرورت ذاتی ضرورت غیری و ضرورت بالقیاس داریم. ولی محل بحث نظر حضرت استاد آیت الله مصباح آن ها نیست. ایشان مدعی هستند که ضرورتی که هست ضرورت بالقیاس است.
حاصل نظر ایشان هم این است که می فرمایند: معنای باید، عبارت است از اینکه برای رسیدن به نتیجه، انجام فعل ضرورت دارد. یعنی دو مقام داریم یک مقام فعل به صیغه اسم مصدری با نتیجه، می گوییم خود فعل با قطع نظر از استناد به فاعل را بطه اش با نتیجه، رابطه ضرورت بالقیاس است یعنی اگر نتیجه موجود است، ضرورتاً فعل هم موجود بوده که این نتیجه عاید شده است؛ این ضرورت بالقیاس است بین فعل به معنای اسم مصدری و نتیجه. روشن است که در اخلاق، باید به این معنا، منظور نیست. چون نمی خواهد بگوید که اگر به نتیجه رسیده ای یقین داشته باش، باید یک فعلی انجام شده باشد. این را نمی خواهد بگوید. بحث در این است که این فعلی که هنوز انجام نشده، آیا ضرورتی دارد که انجام شود. انجام شدن فعل، محل بحث است. یعنی راست گفتن که راست گفتن، معنای مصدری است و استناد به فاعل در حقیقتش نهفته است. پس، معنای فرمایش استاد این می شود که شما که طالب آن نتیجه ای، باید این کار را انجام بدهی. آن باید نه باید الزام است، یعنی ضرورت دارد، یعنی به وجود آمدن نتیجه در آینده، بدون انجام دادن این فعل، میسر نیست. معنای ضرورت بالقیاس از اول در انجام فعل اخلاقی می رود و وقتی این طور شد، سؤال می شود که چرا من طالب نتیجه هستم؟ در اینجا، مسئله دیگری دخالت می کند که از مقوله عقل نظری نیست و به فرمایش حضرت استاد آیت الله جوادی آملیدام ظله، عقل عملی است. عقل عملی، قوه محرکه انسان بما هو انسان است. در انسان، قوای محرکه حیوانات هم هست. ولی انسان بما هو انسان، قوه محرکه ای دارد که اختصاص به خودش دارد. آنی که مؤمن را یک ساعت به اذان بلند می کند، در حیوان نیست. به آن، عقل عملی می گویند؛ یعنی قوه محرکه خاص انسان. وقتی من با عقل نظری ام فهمیدم که آن نتیجه، بدون این فعل میسر نیست در اینجا عقل عملی یعنی قوه محرکه، من را وادار می کند به اینکه این فعل را انجام دهم. همان طورکه حضرت استاد میرسپاه فرمودند، وادار به این معنا نیست که یعنی من را مجبور می کند؛ بلکه داعی است. انسان بالغ و عاقلی که می خواهد انسان باشد و به مرحله حیوانی تنزل نکند این کار ضرورت دارد. انجام این کار ضرورت دارد برای اینکه شما برای آن غایت خلق شدی. بنابراین، عقل عملی دخالت می کند؛ اما معنای عقل عملی، «باید» نیست. کار عقل عملی، درک باید نیست؛ بلکه بعث می کند.
استاد واعظی: بایدی که متوجه غایت است از کجا آمده است؟
پس براساس نظر حضرت استاد، از همان اول ضرورت بالقیاس متوجّه انجام دادن فعل است: زیرا علت نسبت به معلول ضرورت بالقیاس دارد معلول وقتی علت موجود است واجب است. وقتی معلول موجود است، وجود علت واجب است. فرق این است که معلول موجود است اما آن ضرورت بالقیاس در اینجا به دلیل این که معلول موجود نیست، عقل می گوید، حالا که معلولی موجود نیست، اگر بخواهی که موجود شود که عقل عملی می گوید بخواه، برو سراغ آن. دارد تو را دعوت می کند به سوی آن، اگر می خواهی موجود بشود آن، باید این کار را تو انجام بدهی، این ضرورت بالقیاس به نظر می آید توجیح کننده دقیق این باید است.
و مسئله اینکه فرمودند این، متفاهم عرفی نیست، عرض می کنیم که آن معنای عرفی در جای خودش درست است. ولی این محل بحث نیست. اینکه فرمودند ما در افعال اخلاقی یک جا الزم می خواهیم، ما عرض می کنیم که الزام به معنای پیدایش داعی اگر هست، درست است. اگر به معنای ایجاب است، چه لزومی دارد؟ اگر شما می گویید کسی برای من واجب کند، خود عقل است. عقل هم حکم بکند که من به تو امر می کنم که بکن! چه لزوی دارد؟ مگر خود ما در فقه نمی گوییم اگر قطعی یک حکم را کشف کردی، احتیاج به امر مولا نیست. دیگر احتیاج به نهی مولا نیست. چون «الاحکام الشرعیه الطاف فی الواجبات العقلیه». عقل وقتی فهمید برای رسیدن به یک نتیجه انجام یک فعل ضرورت دارد، این همان ضرورت محل بحثمان است. الزام به معنای انشا یا هر نوع از الزام خارجی، الزام خارجی خارج از بحث ما است. همان فهم من به اضافه عقل عملی و اینکه انسان بالغ عقلی هستم، کافی است برای اینکه با اختیار به سمت فعل بروم؛ یعنی انگیزه برای فعل محقق بشود.
اینکه فرمودند که باور بدون میل لنگ است و میل بدون باور کور، حرف بسیار درستی است. یک وقت می خواهید بحث باید را معنا کنید، باید همان چیزی است که این ها رسیدند باور که ما آن را قبول نداریم. باور خودش یک عمل است تصدیق به اینکه ضرورت دارد انجام کار برای رسیدن به نتیجه. اگر نباشد انسان کور است. «قالوا لو کنا نسمع أو نعقل» خیلی وقت ها انسان کور است؛ اما شارع مقدس و بینایش می کند. یعنی من خودم نمی توانستم رابطه ضروری بین نماز دو رکعت صبح با قرب را درک بکنم که اگر این نماز، سه رکعت شد بعد می آورد. بین سه رکعت و بُعد رابطه ضروری است. بین دو رکعت و قرب رابطه ضروری است. سه رکعتی شد بُعد می آورد. ولی شارع مقدس، من را بینا کرد. «الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور» یکی اش هم همین است. اگر انسان بخواهد هم لنگ نباشد و هم بینا باشد باید هر دو قوه در او فعال باشد یعنی هم ضرورت انجام فعل را برای رسیدن به آن غایت بفهمد. یا با عقل بفهمد که اخلاق ضامن این بحث است. اخلاق یک علم عقلی است می خواهد بگوید که ما می فهمیم که بین عدل و بین برقرار شدن یک نظام انسانی، رابطه مثبت برقرار است. اگر می خواهید که نظامی، انسانی باشد، باید عادلانه زندگی کنید. بنابراین، میل بدون باور، کور است؛ باور بدون میل، لنگ است. اگر فهم بود، اما میل به کمال نبود، بلکه میل به حیوانیت و شهوات بود، همان که در حیوانات هست، در انسان ها هم هست، آن در وجود من حاکم شد، در موقع تزاحم بین میل حیوانی و میل انسانی، فهم هست؛ ولی عقل عملی فعال نیست، پس باور بدون میل لنگ است. پس، هم باید میل باشد، هم باید باور باشد و مفاد باید هم، همان ضرورت انجام فعل، ضرورت ایجاد فعل برای رسیدن به غایت غیر حاصل است.
در مورد چیستی شناسی لزوم اخلاقی این گونه که اساتید فرمودند، لزوم اخلاقی، مقوله ذات اضافه است و نوعی ضرورت بالقیاس است. ضرورت بالقیاس بین فعل فاعل و نتیجه ای که مورد نظر نتیجه فعل باتوجه به اینکه نتیجه آن فعل، مطلوب فاعل است.
در زمینه وجودشناسی، نظریه حضرت آیت الله مصباح یزدی قائلند که الزامات اخلاقی وجود مستقل در خارج ندارند؛ بلکه وجودشان به وجود منشأ انتزاعشان است و واقعیت آن ها به واقعیت منشأ انتزاعشان است، به لحاظ شناخت شناسی، استفاده ای نکردم، خودم هم در بیانات ایشان ندیدم که باید از عقل نظری برای رسیدن به این ضرورت استفاده کنیم؛ یعنی وجدانه شهود و فطرت هم می توانند ضرورت بالقیاس را درک کنند. نظریه ایشان نسبت به منبع شناخت، راه شناخت و آنچه که مدرک این شناخت هست سکوت کرده یعنی. ما این ضرورت بالقیاس را می توانیم با شهود درک کنیم یا بالوجدان، یا با طبیعت، یا با فطرت. ولی اصل ضرورت هست. به لحاظ توجیح الزامات اخلاقی یعنی الزام اصلی و پایه ای که عرض شد جناب آقای واعظی هم اشاره کردند و جزء اشکالشان بود ایشان الزام پایه ای را به حب ذات بدیهی در وجود انسان برمی گردانند که امری واقعی است. و به این ترتیب نظریه واقع گرایانه خودشان را در باب الزام تمام می کنند. نکته ای که باقی ماند این بود که در تزاحم الزامات چه باید کرد که اساتید محترم این را نفرمودند. حضرت آیت الله مصباح، قائل به سلسله مراتب طولی الزامات هستند. پس در هر جا کمال برتری با کمال پایین تری، تزاحم پیدا کرد الزام پایین تر مرجوح و الزام بالاتر که مربوط به کمال بالاتر است، راجح می شود و تزاحم هم مرتفع می شود.