“بررسی صعوبت حسن فاعلی در فعل اخلاقی“ در جلسه گروه علمی فلسفه اخلاق+خلاصه بحث

یکصد و سی و یکمین جلسه گروه علمی فلسفه اخلاق با موضوع “بررسی صعوبت حسن فاعلی در فعل اخلاقی“ با ارائه حجت الاسلام و المسلمین سید مرتضی هنرمند و با حضور اعضاء محترم گروه چهارشنبه ۱۶ بهمن ۹۸ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.

خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:

ملاک فعل اخلاقی در مکتب اخلاقی اسلام، قرب اختیاری است؛ به این معنا که فعلی در اسلام اخلاقی به شمار می آید که اولا اختیاری بوده و ثانیا موجب قرب وی به پروردگار گردد. حال چه فعلی می تواند انسان را به قرب خدا برساند؟ فعلی که دو ویژگی داشته باشد: یکم حسن فعلی و دوم حسن فاعلی. کاری که دارای این دو ویژگی باشد (حسن فعلی و حسن فاعلی) عبادت نامیده می‌شود. (مصباح، ۱۳۹۶: ۱۹۰) حسن فعلی یعنی کار اختیاری انسان ظرفیت این را داشته باشد که مقرّب باشد و طبق اصطلاح شریعت کارهای واجب، مستحب و مباح می‌توانند این گونه باشند؛ اما افعال مکروه و حرام چنین ظرفیتی ندارند. حسن فاعلی به این معناست که انسان کار اختیاری نیکو را به قصد قربت و نزدیکی خداوند انجام دهد؛ در غیر این صورت، قرب حاصل نشده و انسان به کمال و سعادت و رستگاری نائل نمی‌گردد. روشن است که از دو امر مذکور، حسن فاعلی از حسن فعلی مهم‌تر است؛ تا آنجا که ازدیاد حسن فاعلی و نیت قرب، موجب ازدیاد حسن فعلی شده و نقصان و کمی آن را جبران می‌کند در حالی که عکس آن صادق نیست؛ یعنی این طور نیست که هر قدر حسن فعلی بالاتر باشد موجب ارتقاء حسن فاعلی شود و بتواند نقصان آن را جبران کند. حال که اهمیت نیت قرب که می‌توان از آن تعبیر به اخلاص کرد، روشن شد به مشکل و مسئله‌ای باید اشاره کنیم و آن صعوبت اخلاص است؛ یعنی نیت قرب الهی و اخلاص در عمل از طرفی لازم و ضروری است و بدون آن فعل اخلاقی حاصل نمی‌شود ولی از طرف دیگر به قدری سخت و مشکل است که جز کمّلین و اولیاء خدا از عهده آن برنمی‌آیند. در صورت اثبات صعوبت نیت خالص، آیا اخلاق منحصر به کمّلین و اولیاء نمی‌شود و اکثر انسان‌ها از فعل اخلاقی و کمال و سعادت و رضوان الهی بی‌بهره نمی‌مانند؟ آیا صعوبت مذکور با حکمت الهی و رعایت وسع انسان در تکلیف و با سهله و سمحه بودن شریعت اسلام منافات ندارد؟

در بررسی­ها به روش نقلی تحلیلی، چهار راه حل در برابر صعوبت مذکور ارائه شده است: الف. رفع صعوبت با تدقیق در مفهوم شرکت؛ ب. رفع صعوبت با توجه به کیفیت عمل؛ ج. پذیریش صعوبت و جبران آن با فضل و رحمت الهی یا شفاعت معصومین‰د.تشکیکی بودن مراتب قرب.

 

نتیجه‌گیری

۱.ملاک فعل اخلاقی، انجام عمل خالصانه(۱۰۰%) برای خداوند است که جز افراد خاصی بدان دست نمی‌یابند.

۲.بر  اساس اصل فوق، صعوبت حسن فاعلی(نیت خالص) مورد پذیرش قرار می‌گیرد.

  1. پذیرش صعوبت به معنای خسران برای غیرخاصان نیست؛ زیرا در وهله اول دست‌نایافتنی نبوده بلکه توجه به نقش توبه، فضل و رحمت الهی و شفاعت معصومین‰ به عنوان جبران‌کننده نیت مغشوش، کیفیت عمل(انجام یک عمل صالح) به جای کمیت آن و تشکیکی بودن مراتب قرب که با اصول بسیاری همچون عدم تکلیف مالایطاق، حکمت و شریعت سمحه سهله نیز سازگار دارد می‌‌تواند مصحح صعوبت حسن فاعلی باشد.

۴.از آنجا که ملاک فعل اخلاقی در مکتب اسلام قرب اختیاری است و قرب اختیاری تابع حسن فاعلی(خلوص نیت) است و حسن فاعلی نیز دارای مراتب و مقول به تشکیک است پس همه افراد چه کمّلین و دیگران، مراتبی از ملاک فعل اخلاقی را دارا هستند؛ البته کمّلین به نقطه نهایی کمال و ملاک فعل اخلاقی دست یافته­اند اما سایر افراد به حسب میزان حسن فاعلی(خلوص نیت) نیز می­توانند به مرتبه و درجه لایق ملاک فعل اخلاقی دست یابند؛ البته توبه، شفاعت و رحمت الهی و … در وصول به مراتب بالاترِ ملاک فعل اخلاقی دستگیر آنان خواهد بود.