یکصد و سی و یکمین جلسه گروه علمی فلسفه اخلاق با موضوع “بررسی صعوبت حسن فاعلی در فعل اخلاقی“ با ارائه “حجت الاسلام و المسلمین سید مرتضی هنرمند“ و با حضور اعضاء محترم گروه چهارشنبه ۱۶ بهمن ۹۸ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:
ملاک فعل اخلاقی در مکتب اخلاقی اسلام، قرب اختیاری است؛ به این معنا که فعلی در اسلام اخلاقی به شمار می آید که اولا اختیاری بوده و ثانیا موجب قرب وی به پروردگار گردد. حال چه فعلی می تواند انسان را به قرب خدا برساند؟ فعلی که دو ویژگی داشته باشد: یکم حسن فعلی و دوم حسن فاعلی. کاری که دارای این دو ویژگی باشد (حسن فعلی و حسن فاعلی) عبادت نامیده میشود. (مصباح، ۱۳۹۶: ۱۹۰) حسن فعلی یعنی کار اختیاری انسان ظرفیت این را داشته باشد که مقرّب باشد و طبق اصطلاح شریعت کارهای واجب، مستحب و مباح میتوانند این گونه باشند؛ اما افعال مکروه و حرام چنین ظرفیتی ندارند. حسن فاعلی به این معناست که انسان کار اختیاری نیکو را به قصد قربت و نزدیکی خداوند انجام دهد؛ در غیر این صورت، قرب حاصل نشده و انسان به کمال و سعادت و رستگاری نائل نمیگردد. روشن است که از دو امر مذکور، حسن فاعلی از حسن فعلی مهمتر است؛ تا آنجا که ازدیاد حسن فاعلی و نیت قرب، موجب ازدیاد حسن فعلی شده و نقصان و کمی آن را جبران میکند در حالی که عکس آن صادق نیست؛ یعنی این طور نیست که هر قدر حسن فعلی بالاتر باشد موجب ارتقاء حسن فاعلی شود و بتواند نقصان آن را جبران کند. حال که اهمیت نیت قرب که میتوان از آن تعبیر به اخلاص کرد، روشن شد به مشکل و مسئلهای باید اشاره کنیم و آن صعوبت اخلاص است؛ یعنی نیت قرب الهی و اخلاص در عمل از طرفی لازم و ضروری است و بدون آن فعل اخلاقی حاصل نمیشود ولی از طرف دیگر به قدری سخت و مشکل است که جز کمّلین و اولیاء خدا از عهده آن برنمیآیند. در صورت اثبات صعوبت نیت خالص، آیا اخلاق منحصر به کمّلین و اولیاء نمیشود و اکثر انسانها از فعل اخلاقی و کمال و سعادت و رضوان الهی بیبهره نمیمانند؟ آیا صعوبت مذکور با حکمت الهی و رعایت وسع انسان در تکلیف و با سهله و سمحه بودن شریعت اسلام منافات ندارد؟
در بررسیها به روش نقلی تحلیلی، چهار راه حل در برابر صعوبت مذکور ارائه شده است: الف. رفع صعوبت با تدقیق در مفهوم شرکت؛ ب. رفع صعوبت با توجه به کیفیت عمل؛ ج. پذیریش صعوبت و جبران آن با فضل و رحمت الهی یا شفاعت معصومیند.تشکیکی بودن مراتب قرب.
نتیجهگیری
۱.ملاک فعل اخلاقی، انجام عمل خالصانه(۱۰۰%) برای خداوند است که جز افراد خاصی بدان دست نمییابند.
۲.بر اساس اصل فوق، صعوبت حسن فاعلی(نیت خالص) مورد پذیرش قرار میگیرد.
- پذیرش صعوبت به معنای خسران برای غیرخاصان نیست؛ زیرا در وهله اول دستنایافتنی نبوده بلکه توجه به نقش توبه، فضل و رحمت الهی و شفاعت معصومین به عنوان جبرانکننده نیت مغشوش، کیفیت عمل(انجام یک عمل صالح) به جای کمیت آن و تشکیکی بودن مراتب قرب که با اصول بسیاری همچون عدم تکلیف مالایطاق، حکمت و شریعت سمحه سهله نیز سازگار دارد میتواند مصحح صعوبت حسن فاعلی باشد.
۴.از آنجا که ملاک فعل اخلاقی در مکتب اسلام قرب اختیاری است و قرب اختیاری تابع حسن فاعلی(خلوص نیت) است و حسن فاعلی نیز دارای مراتب و مقول به تشکیک است پس همه افراد چه کمّلین و دیگران، مراتبی از ملاک فعل اخلاقی را دارا هستند؛ البته کمّلین به نقطه نهایی کمال و ملاک فعل اخلاقی دست یافتهاند اما سایر افراد به حسب میزان حسن فاعلی(خلوص نیت) نیز میتوانند به مرتبه و درجه لایق ملاک فعل اخلاقی دست یابند؛ البته توبه، شفاعت و رحمت الهی و … در وصول به مراتب بالاترِ ملاک فعل اخلاقی دستگیر آنان خواهد بود.