یکصد و هفتمین جلسه گروه علمی فلسفه سیاسی با موضوع “ادلّه ضرورت تشکیل دولت از منظر فلسفه سیاسی اسلامی” سه شنبه ۲۹ مهر ۹۹، ساعت ۲۰ به صورت مجازی برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:
در ابتدای جلسه حجت الاسلام والمسلمین دکتر نجف لک زایی مدیر گروه فلسفه سیاسی با توجه به محور اول از محورهای هشت گانه بحث دولت از منظر فلسفه سیاسی اسلامی، یعنی ادله ضرورت تشکیل دولت از منظر فلسفه سیاسی، عدالت را محوری ترین دلیل در شکل گیری دولت بیان داشتند و با بررسی دیدگاه برخی از فلاسفه سیاسی اسلامی، عدالت گستری را دلیل اصلی و محوری ترین اصل بر شکل گیری دولت بیان کردند که این دلیل به نوعی تفاوت ادله فلسفه سیاسی و فلسفه سیاسی غیر اسلامی را بیان می دارد. در ادامه جلسه سایر اعضای گروه نقطه نظرات خود در خصوص ادله ضرورت تشکیل دولت بیان داشتند:
حجت الاسلام دکتر احمد رضا یزدانی مقدم:
در آثار فارابی دیده می شود که هم به حکومت ضروری و هم به حکومت فاضله توجه دارد، حکومت ضروری یعنی همان حکومتی که براساس اقتضائات اولیه زندگی اجتماعی انسان شکل می گیرد، اما انسان برای رشد و کمال علاوه بر حکومت ضروری به حکمت فاضله هم نیاز دارد، لذا بر اساس اندیشه فارابی حکومت ضروری به تنهایی کفایت نمی کند بلکه باید دولت فاضله شکل بگیرد. البته قبل از فارابی ارسطو و افلاطون هم به این بحث پرداخته اند ضمن اینکه آگوستین هم به این بحث اشاره دارد. علامه طباطبایی در بحثی تحلیل عقلی تاریخی از زندگی اجتماعی انسان ارائه می دهد که همه انسان فرزندان یک زن و مرد هستند(آدم و حوا)، که تشکیل خانواده می دهند و همین بحث تشکیل خانواده مبتنی است بر بحث استخدام که انسان ها برای رسیدن به کمال ناگزیر هستند دیگر مخلوقات را به استخدام خود در آورد. انسان از علوم عملی و اعتباری و از جمله این علوم قریحه استخدام است که برای سیر استکمالی خود همه امور را می خواهند به استخدام خود بگیرند، لذا بخاطر قریحه استخدام است که موجودات و انسان های دیگر را به استخدام می گیرند.
ابن سینا و فارابی هم همین را می گویند که انسان ها برای بر آورده شدن نیازهای خود به دنبال جامعه و روند شکل گیری آن می روند لذا به دنبال حکومت ضروری هستند و در همین مسیر و بدنبال استکمال به دنبال حکومت فاضله هستند.
حجت الاسلام دکتر غلامرضا بهروزی لک:
در بحث ادله ضرورت دولت، شکل گیری و جایگاه آن گرچه مناسب است با رویکرد حکمت متعالیه به بحث بپردازیم و رویکرد فیلسوفان سیاسی را مورد توجه قرار دهیم، اما با گذشت بیش از ۴۰ سال از پیروزی انقلاب اسلامی، و پرورش جمعی از نخبگان جدید، بهتر است این مجموعه که آشنایی به ابعاد مختلف فلسفه سیاسی دارند به عنوان کارشناسان فلسفه سیاسی که با آسیب ها و چالش های دولت و حکومت هم آشنا هستند، هم آرای فیلسوفان سیاسی را گزارش و مطرح و همچنین آرای خودمان را نیز بیان کنیم.
حجت الاسلام دکتر محمد حسین طالبی:
در خصوص ضرورت تشکیل حکومت، اگر ضرورت بر اساس عدالت باشد، عدالت را باید تعریف و واکاوی کنیم؛ یعنی هر ذی حق را به حق خود برسانیم، این می شود تعریف عدالت. بنابراین هدف از تشکیل حکومت این است که همه انسان ها به حقوق خود برسند، البته برخی حقوق شخصی است مثل ازدواج، خوردن، آشامیدن، خرید و فروش، که اما وظیفه اصلی احقاق حقوق شخصی بر عهده خود افراد است، اما دولت می توانند به افراد برای این حقوق شخصی کمک کنند و موانع تحقق آن را برطرف سازند. برخی از حقوق هم حقوق گروهی است که گروهی از مردم و شهروندان مشمول آن حق هستند مثل حق امنیت، بهداشت و … در اینجا دولت باید برای این حقوق ورود کند.
به نظر هدف از تشکیل دولت تحقق و دفاع از حق های گروهی است و دولت باید حقوق گروهی که بخشی از حقوق عامه است را تأمین کند، و تحقق حقوق عامه هم هدف شکل گیری دولت است و هم وظیفه دولت.
حقوق عامه هم حقوق گروهی است و هم برطرف کردن موانع تحقق حقوق شخصی. بحث توجه به حقوق بسیار مهم است لذا امام سجاد علیه السلام می فرماید انسان بگونه ای زندگی می کند که همه زندگی اش همراه با حق است.
دکتر شریف لک زایی:
مهم ترین بحث و دلیل ضرورت تشکیل دولت بحث نظم است، اگر نظم باشد امنیت بسط می یابد، عدالت گسترش پیدا می کند و بسط تعلیم و تربیت هم در جامعه خواهد بود، و این در واقع جمع بندی بحث حضرت امام و سایر فلاسفه نسبت به دلائل ضرورت شکل گیری دولت است.
علامه طباطبایی بحث امنیت را فطری می داند و نیاز به آن را فطری می داند و مرحوم نائینی هم حفظ نظام داخلی، منع از تعدّی و تجاوز، جلوگیری از استبدادورزی، بسط عدالت و جلوگیری از تجاوز دشمنان خارجی را از کار ویژه های دولت می داند. البته برای حضرت امام خمینی بسط عدالت ضرورت بیشتری دارد، گرچه امام در کشف الاسرار از باب نظم به ضرورت دولت می پردازد.
حجت الاسلام دکتر مهدی امیدی:
در خصوص ادله ضرورت تشکیل دولت می توان گفت از حیث اجتماعی و مسائلی که در اجتماع اتفاق می افتد بحث دولت ضرورت پیدا می کند. لذا دلیل و مشکل اصلی که ضرورت شکل گیری دولت را می رساند از منظر تباینات اجتماعی است، چرا که افراد بخاطر حقوق اجتماعی متفاوت و تمایلات اجتماعی متفاوت، باید برای آن حل تدبیری کرد که بحث ضرورت شکل گیری دولت مورد توجه قرار می گیرد لذا بجهت تحقق حقوق اجتماعی و عدالت اجتماعی بحث تشکیل دولت ضرورت پیدا می کند، عدالت در بحث اجتماع و حقوق اجتماعی جایگاه محوری دارد. اگر روی محور عدالت متمرکز شویم نتایج خوبی بدست خواهیم آورد، لذا جناب خواجه نصیرالدین طوسی هم بر همین بحث عدالت متمرکز شده است و ضروریات جامعه را بر اساس عدالت می سنجد. جناب خواجه نصیر بحث سیاست را وقتی می خواهد به آن بپردازد، با عدالت همراه می کند و عدالت را تدبیر جامعه می داند. لذا بحث عدالت بسیار مهم و محوری است، اما اینکه عدالت را از کجا بدست آوریم بحث مهمی است.
حجت الاسلام دکتر محمد علی سوادی:
در خصوص بحث ضرورت حکومت، شاید ادله ضرورت مشخص است لذا باید به مشکلات و چالش های دولت و حکومت در این سال ها پرداخته شود. در خصوص بحث حق می توان گفت حق را باید بر اساس منابع معرفتی مورد توجه دارد تا عدالت بر اساس حق شکل گیرد، و تحقق و شکل گیری همه چیز در جامعه باید بر اساس عدالت باشد مگر آنکه شرایط غیر از آن را اقتضا کند.
دکتر علیرضا صدرا:
اجتماعات همه جا نظام و نظام سیاسی دارند، و نظام های سیاسی همه دولت دارند و این جزء لوازم است، لذا دولت یک امر عمومی است، حتی در دوران بسیار گذشته هم بحث دولت مطرح بوده چون امور عمومی داشتند و هر کجا که امور عمومی باشد، باید دولت شکل بگیرد. انسان باید با اراده، تفکر و تدبر بحث تشکیل دولت را پیگیری داشته باشد و این بحث پیگیری تشکیل دولت ارادی و اختیاری است. اما در خصوص عدالت باید گفت این وظیفه رهبران جامعه است. رهبر، امام و هادی جامعه است و دولت و حکومت حتماً نیاز به امام، رهبر و ریاست دارد، (جناب خواجه نصیر بجای کلمه رهبر، مدیر و ریاست را مطرح می کند) لذا در هر دوره مدیریت امور عمومی نیاز به متولی، رهبر و ریاست دارد که کار ویژه اصلی دولت مدیریت است، اما کارکرد دولت امنیت عام است و تا امنیت نباشد، عدالت معنا ندارد، بعد از امنیت نظم است، دولت باید تنظیم امور را بر عهده داشته باشد، دولت باید کارآمدی جامعه را بالا ببرد و ارتقاء دهد، ضمن اینکه عدالت را باید گسترش دهد و هم موانع آزادی را برطرف کند، دولت کمال ایجاد می کند، سعادت ایجاد می کند ( دولت محصل سعادت است) تأمین سعادت بر عهده دولت است، کرامت را دولت را بوجود می آورد، اینها یک منظومه از اموری است که کارکرد دولت است ولی کارویژه اصلی دولت مدیریت است و کارکرد آن این اموری است که بخشی از آن ذکر شد.
حجت الاسلام دکتر نجف لک زایی:
خواجه نصیر الدین طوسی نیز به بحث ضرورت دولت پرداخته است لذا در کتاب اخلاق ناصری از ص ۲۴۷ تا ۲۵۲ به بحث ضرورت دولت اختصاص یافته و خواجه به آن پرداخته است. خواجه معتقد است شکل گیری دولت ضروری است برای تأمین خیرات عامه و مشترک، و خیرات عامه و مشترک را جناب خواجه عدالت، درستی، امنیت، سلامت (بهداشت)، عفاف، لطف و محبت، دوستی و … بیان می دارد (ص ۳۰۱) خواجه معتقد است در مقابل خیرات عامه و مشترک، شرور عامه قرار دارد و آن را بیان می کند. شرور عامه عبارت است از: خوف بود و اضطراب و تنازع (جنگ) و جور (ظلم) و حرص و عنف و غدر و خیانت و مسخرگی و غیبت و مانند آن (ص ۳۰۱) که به نظر جناب خواجه دولت باید شرور عامه را بر طرف کند و خیرات عامه و مشترک را محقق سازد و فراهم آورد. از وظایف دولت است که باید خیرات عامه را گسترش دهد و شرور عامه را دفع کند.
پس یکی از ابزراهای اشائه خیرات عامه و ازالت شرور عامه ایجاد و تشکیل دولت است.
از نگاه قرآن نسبت به ضرورت تشکیل دولت به بحث امنیت پرداخته شده است و براساس دیدگاه قرآن برای تحقق امنیت دو تا عنصر باید وجود داشته باشد ۱٫ ایمان ۲٫ پرهیز از ظلم