یکصد و شانزدهمین جلسه گروه علمی فلسفه دین برگزار شد+خلاصه بحث

یکصد و شانزدهمین جلسه گروه علمی فلسفه دین با موضوع بررسی و نقد تقابل نظریه فرگشت با برهان نظم از دیدگاه داوکینز با ارائه “حجت الاسلام دکتر حامد ساجدی“ و با حضور اعضاء محترم گروه سه شنبه ۲۹ مهر ۹۹ ساعت ۱۹ به صورت مجازی برگزار شد.

خلاصه مباحث مطرح شده بدین شرح می باشد:

برهان نظم یکی از براهین مهم در الهیات محسوب می شود. درست است که در کتب فلسفه و کلام اسلامی، براهین دیگری مانند برهان امکان و وجوب و برهان صدیقین جایگاه مهمتری دارند و متقن تر محسوب می شوند، اما در مقام برقراری ارتباط با اندیشمندان غربی معاصر، برهان نظم کارایی بیشتری دارد، زیرا سعی می کند از همان مبانی مورد پذیرش دانشمندان تجربی استفاده کند. برهان امکان و وجوب از اصل علیت استفاده می کند یعنی بر این گزاره مبتنی است که «هر ممکن الوجودی نیازمند علت است». این گزاره هرچند نزد ما بدیهی شمرده می شود، در فضای فلسفه غرب و علم مدرن، مورد تردید است زیرا دانشمندان در پدیده های مختلفی مانند کنشهای ذرات کوانتومی، اصل عدم موجبیت و عدم قطعیت را پذیرفته اند و به عبارتی دیگر تصادف هستی شناختی را به رسمیت شناخته اند.

بنابراین ما اگر برهانی داشته باشیم که بتواند بدون استفاده از اصل علیت حداکثری رهیافتی به الهیات داشته باشد باید برای ما مهم باشد. برهان نظم اینگونه است، زیرا صرفاً علیت را به همان میزانی که در علوم تجربی پذیرفته شده است می پذیرد. در علوم تجربی هر گاه ببیند بین دو پدیده همواره توالی وجود دارد اولی را علت دومی محسوب می کنند. همین علیت حداقلی برای برهان نظم هم کافی است. بنابراین برهان نظم به دلیل مقبولیت عمومی ای که دارد و اینکه از مبانی استفاده می کند که مورد پذیرش دانشمندان است و همچنین از متن پدیده های تجربی استدلال را آغاز می کند برای ما دارای اهمیت است.

از سوی دیگر در متون دینی ما به پدیده های طبیعی به عنوان آیات و نشانه های خداوند اشاره شده است که ما با احیای برهان نظم می توانیم وجه اعتبار این دیدگاه دینی را نیز تبیین کنیم. لذا دفع شبهات پیرامون برهان نظم از نظر الهیاتی برای ما دارای اهمیت است.

در میان شبهاتی که به برهان نظم وارد شده است، به نظر می رسد از نظر تاریخی مهمترین شبهه، همین شبهه ای است که نظریه تکامل یا فرگشت ایجاد کرده است، زیرا تا قبل از پدید آمدن این نظریه، با وجود اینکه اشکالات هیوم و کانت مطرح شده بود، کتاب الهیات طبیعی ویلیام پیلی دارای مقبولیت عمومی بود به نحوی که حتی خود داروین هم آن را حفظ بود.

از این رو بحث کردن پیرامون تقابل نظریه فرگشت و برهان نظم حائز اهمیت است. در این باره به طور خاص به دیدگاه ریچارد داوکینز به عنوان نماینده طبیعت گرایی و الحاد مدرن توجه می شود.

به طور کلی سه رویکرد در نحوه مواجهه بین نظریه فرگشت و برهان نظم وجود دارد:

–  رویکرد تضاد

–  رویکرد تباین

–  رویکرد زیربنا-روبنا

داوکینز طرفدار رویکرد تضاد است. یعنی می گوید با وجود نظریه فرگشت دیگر جایی برای برهان نظم باقی نمی ماند و بطلان این برهان آشکار می شود. رویکرد تباین بر آن است که نظریه فرگشت بخشی از پیچیدگیها و نظمهای موجود در طبیعت را تبیین می کند و همچنان نظمهای دیگری در طبیعت هستند که برای تبیین آنها به سراغ برهان نظم برویم. می توان گفت طرفداران نظریه طراحی هوشمند (intelligent design) در این دسته جای می گیرند. رویکرد سوم این است که بگوییم اساساً خود نظریه فرگشت مبتنی بر یک نظم بنیادینی است که بستری را برای مکانیزم فرگشت فراهم کرده است. بنابراین برهان نظم و نظریه فرگشت دو امر در عرض هم نیستند بلکه در طول هم هستند. این را می توان تحت عنوان رویکرد زیرنا-روبنا مطرح کرد.

پیش از آن که دو رویکرد تباین و زیربنا-روبنا بیان شود، باید رویکرد تضاد شرح داده شود. تبیین دو رویکرد دیگر خود نیازمند جلسه مستقلی است.

داوکینز در بیان رویکرد تضاد به دو تقریر اشاره می کند که می توان آنها را تحت عنوان تضاد قوی و ضعیف آورد. تضاد قوی آن است که نظریه فرگشت را نافی نتیجه برهان نظم بدانیم یعنی بگوییم این نظریه نشان می دهد اصلا وجود طراح فرامادی امری نامحتمل است. اما تضاد ضعیف این است که نظریه فرگشت را نافی استنتاج و نتیجه گیری برهان نظم بدانیم یعنی بگوییم این نظریه نشان می دهد برهان نظم برهان صحیحی نیست، هرچند احتمال دارد طراح فرامادی هم وجود داشته باشد.

داوکینز در بیان تضاد قوی چنین استدلال می کند:

طراح فرامادی بسیار بسیار پیچیده است.

موجودی که بسیار بسیار پیچیده است، بسیار بسیار نامحتمل است که یک دفعه به وجود بیاید

مگر اینکه:

خود محصول یک فرایند فرگشتی بسیار طولانی باشد

اما:

طراح فرامادی محصول چیزی نیست

پس:

وجود طراح فرامادی بسیار بسیار نامحتمل است.

به عبارت دیگر او می گوید تنها راه معقول برای اینکه یک موجود بسیار پیچیده پدید بیاید این است که محصول یک فرایند فرگشتی و انتخاب طبیعی باشد.

در نقد سخن داوکنیز باید مفهوم پیچیدگی را بیشتر تحلیل کنیم تا ببینیم آیا دچار مغالطه اشتراک لفظی شده ایم یا نه. به نظر می رسد می توان دست کم چهار نوع پیچیدگی را برشمرد:

–  پیچیدگی ساختاری: یک موجود متشکل از اجزای بسیار زیادی باشد که در هماهنگی با هم یک سیستم یک پارچه و کارامد را ساخته اند.

–  پیچیدگی وصفی: یک موجود دارای ویژگیهای بسیار زیادی باشد که در توصیف آن به کار می روند.

–  پیچیدگی افعالی: افعال و آثار یک موجود بسیار پیچیده و گسترده باشد و از یک قانون ساده تبعیت نکند.

–  پیچیدگی شناختی: شناخت ماهیت و کنه ذات یک موجود برای ما دشوار یا غیر ممکن باشد.

در مورد خداوند، فلاسفه و متکلمین پیچیدگی وصفی، افعالی و شناختی را می پذیرند، اما پیچیدگی ساختاری را نمی پذیرند زیرا معتقدند خداوند دارای بساطت هستی شناختی است. اما ریچارد داوکینز در کتاب پندار خدا می گوید خدایی که قرار است دعای میلیاردها انسان را در آن واحد اجابت کند و همه جای دنیا تحت سیطره اوست باید پیچیدگی ساختاری بسیار بالایی داشته باشد و مانند یک ابرکامپیوتر غول آسا تمام اطلاعات را در ذهن خود تجزیه و تحلیل کند. در واقع داوکینز در این سخن نوعی ملازمه میان پیچیدگی وصفی- افعالی با پیچیدگی ساختاری می بیند.

داوکنیز برای این ملازمه دلیلی را ذکر نکرده است، اما می توان در مقام تبیین دیدگاه او، دو دلیل را ذکر کرد:

  1. شاهد تجربی: ما وقتی به موجودات پیرامونمان نگاه می کنیم می بینیم که هر چه موجودات دارای ساختار پیچیده تری هستند هوشمندترند پس طبق این استقرای تجربی، هوشمندترین موجود باید پیچیده ترین باشد.
  2. شاهد عقلی: علت باید کامل تر از معلول باشد پس خدایی که این ساختارهای بسیار پیچیده را ایجاد کرده خود باید ساختار بسیار پیچیده تری داشته باشد.

به نظر می رسد داوکنیز در این بیان نتوانسته است بین کمال حقیقی و کمال اعتباری تفکیک کند. آنچه او می گوید در فضای کمال اعتباری صحیح است. در این فضا هرچه سیستمی پیچیده تر باشد کامل تر است یعنی کارایی بیشتری دارد. اما در نگاه فلسفی، یک سیستمی که از اجزای متعدد تشکیل شده است، کمالی جز همان کمال اجزائش ندارد چون اساساً وجودی مستقل از اجزائش ندارد و صرفاً به اعتبار ذهن ماست که یک وحدتی برای سیستم در نظر می گیریم و کمالی را به آن منتسب می کنیم. اما اگر بخواهیم وجودی داشته باشیم که حقیقتاً کامل تر از سایر وجودات باشد، باید کمالی که سایر وجودات دارند را یکجا و در یک وجود جمع کرده باشد. پس در فضای کمال حقیقی، قضیه برعکس می شود و هرچه یک موجود کاملتر باشد، دارای بساطت هستی شناختی بیشتری خواهد بود.

با این توضیحات اگر به استدلال داوکینز بازگردیم، در مورد صغرای استدلال او، باید بگوییم خداوند دارای پیچیدگی ساختاری نیست بلکه پیچیدگی وصفی، افعالی و شناختی دارد. اما در مورد کبرای استدلال او، آنچه باعث نامحتملی پیدایش یک موجود به صورت ناگهانی و دفعی می شود، پیچیدگی ساختاری است، زیرا در پیچیدگی ساختاری پیدایش تمام اجزا به طور هم زمان و در هماهنگی با یک دیگر بسیار نامحتمل است. بنابراین حد وسط استدلال داوکنیز به درستی تکرار نشده است و برهان او ناتمام است.

داوکینز از تضاد ضعیف نیز حمایت می کند و می گوید نظریه فرگشت نشان می دهد نتیجه گیری برهان نظم غلط است. در این بیان او سه گام اساسی را طی می کند:

  1. نظریه فرگشت یک تبیین خودبسنده در توضیح پیچیدگی های طرحمند موجودات زنده است.
  2. این نظریه نسبت به برهان نظم دارای مزیت تبیینی است.
  3. نظریه فرگشت در مورد سایر نظمهای موجود در طبیعت نیز به سان یک آگاهی افزا عمل می کند.

طبق این سه گام داوکینز نشان می دهد ما نیازی به برهان نظم برای تبیین پدیده های طرحمند طبیعت نداریم.

رویکرد زیربنا-روبنا در واقع در مقابل گام اول داوکینز قرار دارد و می خواهد بگوید خود مکانیزم فرگشت مبتنی بر یک نظم بنیادین تری است.

رویکرد تباین هم در مقابل گام سوم قرار دارد. این رویکرد تلاش می کند که به سایر نظمهای موجود در طبیعت تکیه کند اما داوکینز در گام سوم می گوید همانطور که توانستیم بخشی از نظمهای موجود در طبیعت را با نظریه فرگشت تبیین کنیم، باید از این نظریه الهام بگیریم و بفهمیم که با تلاشهای علمی آینده می توانیم برای سایر نظمهای طبیعت نیز تبیین طبیعی مناسب پیدا کنیم و نیازی به تبیین فرامادی نداریم.

تبیین دو رویکرد زیربنا-روبنا و تباین خود نیازمند جلسه مستقلی است و در این بحث فرصت پرداختن به آن نیست و لذا در ادامه به بررسی گام دوم داوکینز می پردازیم. وی معتقد است نظریه فرگشت به دلایل زیر نسبت به برهان نظم تبیین بهتری را ارائه می دهد و در مقام استنتاج بهترین تبیین مقدم می شود:

–  نظریه فرگشت دارای گستردگی دایره تبیینی است و شواهد گوناگون در شاخه های مختلف زیست شناسی دارد.

–  برهان نظم نمی تواند اندامه های زائد و نظمهای متقابل در موجودات زنده را توضیح دهد اما نظریه فرگشت می تواند.