در راستای نکوداشت مقام علمی و فلسفی دانشمند شهید دکتر محسن فخری‌زاده و همزمان با روز وحدت حوزه و دانشگاه و هفته پژوهش، مجمع عالی حکمت اسلامی، نشست علمی “گفتگوی فلسفه اسلامی و فیزیک؛ ظرفیت‌ها و چالش‌ها” را در روز پنج‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۹۹ از ساعت ۱۰ الی ۱۲ به صورت مجازی و حضوری (با رعایت آیین‌نامه‌های بهداشتی به صورت محدود) در سالن اجتماعات مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار نمود. در این جلسه حجت الاسلام و المسلمین دکتر عبدالحسین خسروپناه (استاد فلسفه و معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی) و دکتر ابراهیم اصولی (دکتری فلسفه علم و هم نشین محافل فلسفی و دستیار حوزه فلسفه و فلسفه علم شهید دکتر فخری زاده) به عنوان کارشناس و دکتر مهدی عاشوری (دکتری فلسفه علم و مدیر دفتر فرهنگ و تمدن اسلام و ایران) به عنوان دبیر علمی به بررسی برنامه علمی-حکمی شهید دکتر محسن فخری‌زاده پیرامون مهم‌ترین چالش‌های فلسفی فیزیک پرداختند.
در ابتدای نشست دکتر عاشوری با مروری بر فعالیت‌ها و برخی از بیانات شهید فخری‌زاده درباره لزوم توجه اهل فلسفه به ویژه فلاسفه اسلامی به چالش‌ها و مسائل فیزیک معاصر، به سه محور این گفتگو اشاره نمودند: (۱) اصول و کلیات برنامه علمی- فکری شهید فخری‌زاده برای گفتگو میان فیزیکدانان و فلاسفه اسلامی، (۲) چالش‌های فیزیک معاصر و ظرفیت‌های فلسفه اسلامی با تأکید بر دو مسأله «مشاهده و اندازه‌گیری در فیزیک» و «هستی‌شناسی واقعیت فیزیکی (ماده و انرژی) و (۳) کاستی‌ها و چالش‌های پیش‌روی فلاسفه اسلامی در گفتگو با فیزیکدانان.
دکتر ابراهیم اصولی ضمن مروری بر اقدامات آن شهید در پرداختن به موضوعات «علم و دین»، «فیزیک و قرآن»، «فلسفه و فیزیک» و «پژوهش‌های بنیادین در علوم» ویژگی اصلی ایشان را نگاهی همراه با حکمت به مسائل اصلی و کاربردی در علم و فناوری دانستند و این مطالعات و فعالیت‌ها را یکی از برنامه‌های اصلی آن شهید در فعالیت‌های علمی‌شان خواندند. در این برنامه علمی «امکان» و «ضرورت» احیای فلسفه اسلامی و فلسفه ایران باستان اصلی‌ترین دغدغه آن شهید بود. ایشان در ادامه فهرستی از مسائل اصلی مورد نظر شهید فخری‌زاده در گفتگوی فلسفه اسلامی و فیزیک را برشمردند که دو مسأله مشاهده و واقعیت فیزیکی از امهات آن مسائل بود.
در ادامه بحث پیرامون محور اول، استاد دکتر خسروپناه ضمن تأکید بر این‌که اساس برنامه علمی-حکمی شهید فخری‌زاده پرداختن به «فلسفه فیزیک با رویکرد حکمت اسلامی» بود، یادآور شدند که آن شهید مدیری علمی بودند که می‌توانست، میان دانشمندان و اندیشمندان مختلف گفتگو ایجاد کند، به گونه‌ای که حتی مهندسان و دانشمندانی که با ایشان کارمی‌کردند دغدغه نگاه حِکمی پیدا می‌کردند. استاد خسروپناه با اشاره به این‌که در سنت حکمت و فلسفه اسلامی یک پیوستگی از مبانی فلسفی و طبیعی تا علوم طبیعی مانند علم حیل و طب برقرار بود، دغدغه دکتر فخری‌زاده را احیای چنین رویکردی میان حکمت اسلامی و فیزیک دانست.
در بحث پیرامون محور «چالش‌های فیزیک معاصر و ظرفیت‌های فلسفه اسلامی» ضمن مروری بر چالش‌های مسأله «مشاهده و اندازه‌گیری» مانند مابازاء واژگان نظری در علم فیزیک، کمّی‌سازی مفاهیم فیزیکی، برساخته‌بودن فرایند اندازه‌گیری، دامن‌زدن فیزیک معاصر به لاادری‌گری و تغییر مبنای هستی‌شناختی در مورد موضوع مورد مطالعه در فیزیک، استاد خسروپناه، این نگاه لاادری‌گرایانه و منحصرشدن به مطالعه روابط پدیداری را ناشی از مهاجرت فیزیکدانان نسل اول از فضای نوکانتی آلمان به فضای عمل‌گرایانه آمریکا دانست که سبب شد، مبانی فیزیک کوانتمی مورد تفسیر لاادری‌گرایانه قرار گرفت؛ این بازتفسیر در فضای حکمت اسلامی می‌تواند با نگاهی واقع‌گرایانه دنبال شود. البته ایشان تأکید نمودند که این «واقع‌نمایی» به صورت «پنجره‌ای» می‌تواند باشد، یعنی هر یک از مفاهیم و نظریه‌ها جنبه‌هایی از واقعیت فیزیکی را نمایش خواهند داد. نکته مورد تأکید دکتر خسروپناه این بود که بسیاری از مفاهیم علم فیزیک از سنخ معقول ثانی فلسفی است.
در بحث از «چیستی واقعیت فیزیکی» ضمن بحث در مورد رابطه این مسأله با بحث اتصال جسم و مسأله بُعد در اجسام فیزیکی، مسأله زمان و علیت، دکتر اصولی متذکر شدند که پیشنهاد اولیه دکتر فخری‌زاده برای پاسخ به چالش دوگانه موج-ذره و پیدایش و دگرگونی‌های جهان فیزیکی، ایده «جایگزینی انرژی به جای ماده‌المواد در فلسفه» بود که در نشست‌های مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران مطرح شد؛ ولی این ایده طی سال‌های بعد و در طی گفتگو با اهل فلسفه مورد تعدیل و اصلاح قرارگرفت. استاد خسروپناه با توجه به تفکیک براهین پیشینی و پسینی در حکمت طبیعی و نکاتی که در مورد انرژی و ذرات بدون بُعد مطرح می‌شود، این ایده را نیز قابل بحث دانست که بین هیولی فلسفی به عنوان قوه محض و صورت جسمیه می‌توان به وجود جوهری جسمانی قائل شد که دارای بُعد نیست.
در انتهای نشست و پیرامون محور «کاستی‌ها و چالش‌های پیش‌روی فلاسفه اسلامی در گفتگو با فیزیکدانان» استاد خسروپناه و دکتر اصولی نکاتی پیرامون استخراج، تدوین و بازبینی میراث حکمت طبیعی و طبیعیات بیان نمودند؛ همچنین نکاتی درباره مدیریت علمی و ایده‌های شهید فخری‌زاده برای ایجاد گفتگو میان فلاسفه اسلامی و فیزیکدانان مورد اشاره قرار گرفت.
