بازتاب گسترده امامت در اشعار عطار نیشابوری
حجت‌الاسلام و المسلمین قادر فاضلی؛ استاد حوزه و دانشگاه در نشست علمی «امامت در آثار عطار نیشابوری» که به میزبانی مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد، با بیان اینکه عطار نیشابوری از بزرگانی است که در بین متأخرین خود مانند جامی و مولوی و شیخ محمود شبستری منشاء اثر بوده است، بیان کرد:
شبستری که خودش اعجوبه بوده است می‌گوید: «که تا صد قرن عطار ناید.
عطار نیشابوری با صراحت در مورد امامت سخن گفته است؛ در بین بزرگان ما درباره ولایت و امامت یکسری مشترکات وجود دارد از جمله اینکه وجود عالم بدون امام و ولی الله ممکن نیست از موارد اتفاق است؛ براین اساس، نبی‌الله می‌تواند خاتمیت و انقطاع داشته باشد ولی ولی‌الله اینطور نیست و ولایت، خاتمیت ندارد زیرا تا خدا هست اسماء الله هم وجود دارد. خداوند خود را ولی معرفی کرده و فرموده است: انت ولیی فی الدنیا و الاخره؛ یعنی حتی در قیامت هم ولی هست.
مبنای عرفا یکسان است و مانند فقه نیست که اختلاف نظر باشد البته نوع بیان آنان متفاوت است؛ در مورد امامت، محی‌الدین عربی و سایرین دارند که ولی‌الله، قطب عالم امکان است. کلمه قطب هم اولین بار از امیرمؤمنان علیه السلام صادر شده است؛ ایشان فرمودند: وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَى. یعنی نظام هستی دور قطب وجود ایشان می‌چرخد.
عطار براین اساس اشعاری را سروده است:
قطب اصل، او بود پیدا و نهان/ سر از آن برکرد از ناف جهان/ قطب عرش و فرش و کرسی اوست/ چون گذشت از حق چه پرسی اوست بس/ کی جهان بی قطب باشد پایدار/ آسیا از قطب باشد برقرار/ گرنماند در زمین قطب جهان/ کی تواند گشت بی قطب آسمان
ولایت برتر از /از این معنی که/ ولاتی عالم عشق است می‌دان که عقل آنجا بود مدهوش و حیران
اگر کسی فکر کند ولایت منقطع می‌شود باید توبه کند زیرا در هر دوره و زمانی باید صاحب‌دلی در هر مکانی وجود داشته باشد.
مولوی هم دارد که:
پس به هر دوری ولی‌ای قائم است
تا قیامت آزمایش، دائم است
در تبیین ضرورت وجود ولی گفته شده است علت اینکه قیامت می‌شود چون این زمین و آسمان وقتی ولی خدا از دنیا برود طاقت ماندن ندارند و آفرینش بهم می‌ریزد و قیامت می‌شود تا آفرینش در جایی وجود یابد که ولی خدا وجود دارد
ز قول مصطفی بشنو پیامی که باشد در جهان آخر امامی
که خلقان جهان را ره نماید، زاسرار خدا آگه نماید
همه عرفای جهان اسلام حتی عرفای اهل سنت هم قائل به امامت بوده‌اند گرچه برخی می‌گویند اینها شیعه بودند و تقیه کردند ولی نظر بنده این است که اینها هم شیعه بودند و هم سنی به این معنا که اینهایی که سنی بودنشان مانند مولوی و محی الدین عربی و سعدی و … قطعی بوده است سنی‌الفروع هستند یعنی در فروع دین و مسائل فقهی سنی بودند چون اساسا فقه اهل سنت غلبه داشت و آن‌ها هم آن را آموختند و نماز و وضو و روزه را بر مبنای فقه اهل سنت به جا آوردند و از بچگی تقلید کردند ولی در اصول اعتقادی و اصول عرفانی به شکل محققانه به این مسئله رسیدند که زمین و آسمان نمی‌تواند بدون ولی وجود داشته باشد، نمی‌شود ولی‌الله از خاندان رسالت بیرون باشد و خلفا را هم در حد احترام حرمت او را نگه می‌داشتند ولی آن‌ها را ولی‌الله مانند علی(ع) نمی‌دانستند.
اینها در جبر و اختیار و تجسم اعمال مانند شیعه حرف می‌زنند لذا نه تقیه بوده است و نه مستبصر بوده‌اند بلکه سنی‌هایی هستند که در اصول پیرو امامت و شیعی‌الاصول هستند. در اینکه ولی چه کسی است شاهد مثال‌های زیادی از عطار نیشابوری داریم که مراد از ولی، امام علی(ع)، سایر ائمه تا امام زمان(عج) است.
در مورد امیرمؤمنان گفته است:
خواجه دین پیشوای راستین
کان علم و بحر علم و قطب دین
ساقی کوثر امام رهنما
ابن عم مصطفی شیر خدا
مرتضای مجتبی جفت بتول
خواجه معصوم و داماد رسول
در بیان رهنمونی آمده
صاحب سر سلونی آمده
مقتدای دین به استحقاق اوست
مفتی مطلق علی الاطلاق اوست
چون علی از عین‌های حق یکی است
عطار در ابیات دیگر به روایات متعدد پیامبر(ص) در شأن علی(ع) از جمله روایتی است که علی(ع) به منزله هارون برای موسی(ع) است یا به لافتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار اشاره کرده است.
وی ابیاتی هم در شأن امام حسن(ع) دارد. البته ما معمولا به این مسئله در مورد امام مجتبی(ع) توجه داریم که ایشان بسیار بخشنده بوده است زیرا اموالش را چند بار با فقرا تقسیم کرد که این هم خیلی مهم است ولی مسئله پنهان، اقتصاددانی آن حضرت است که توانست دوباره اقتصاد خود را از صفر شروع کند و بسازد یعنی اقتصاددانی او مهم است.
الان اقتصاددانان ما و دولت فکر کنند که امام حسن(ع) چه کرد؟ مگر نه اینکه سیره امام مجتبی(ع) الگو و حجت نیست؛ هنر امام این بود که سه بار زندگی خود را از صفر شروع کرد؛ اگر سیره امام حسین(ع) را در جنگ و جهاد دنبال می‌کنیم اقتصاد امروز مسئله اول است بنابراین از این سیره بهره ببریم. می‌گویند اسلام، اقتصاد ندارد ولی سراغ امام مجتبی(ع) به عنوان یک اقتصاددان برویم. امام(ع) از هر سوی برای ما باید حجت باشد که هست ولی ما توجه نداریم.
عطار در مورد امام حسین(ع) هم اشعار عجیبی دارد و از جمله گفته است:
امام از ماه تا ماهی حسین است
یعنی از صدر تا ذیل عالم، استوار بر حسین(ع) است
چو خورشیدی جهان را خسرو آمد/ چو نه معصوم پاکش از… که اشاره به تسعه المعصومین من ذریه الحسین دارد.
تشبیه کرده است که چون افلاک نه گانه است نه فرزند حسین(ع) هم مانند نه فلک جهان مادی هستند.
حسن دیگر عطار در بحث وحدت میان شیعه و سنی است و در این زمینه، فرد روشنفکری بوده است. آن هم در آن زمان طوری سخن گفته است که شیعه و سنی بتوانند برادرانه زندگی کنند.
