آموزه‌های عرفانی امام رضا(ع) در آثار عارفان اسلامی
محمدهادی توکلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۲۹ اردیبهشت‌ماه در نشست «آموزه‌های عرفانی امام رضا(ع)» با بیان اینکه عرفای شیعه ارادت و توجه خاصی به امام رضا(ع) دارند، گفت: مرحوم آقای قاضی به یکی از شاگردانشان که به مشهد مشرف می‌شد فرمودند امید است در آن ارض مقدس سریع‌تر برای تو فتح حاصل شود زیرا بین اهل طریقت معروف است که سلوک از طریق امام رضا(ع) سریع‌تر انجام می‌شود و کلید اصلی در دست امام است و عارفانی چون جامی و … که رسماً شیعه نبودند، به امام رضا(ع) توجه خاصی داشتند.
وی با بیان اینکه کشی در رجال از امام رضا(ع) نقل فرموده است که “ان کلامی آخرنا مثل کلام اولنا و کلام اولنا مثل کلام آخرنا”؛ حضرت(ع) در روایت دیگری فرمودند همراه با هر گفته‌ای از ما، حقیقتی است که همراه آن نوری است، افزود: عرفان در لغت به معنای آشنایی بی واسطه است و آنطور که اهل لغت بیان کرده‌اند عرفان در عین اینکه از اقسام علم، تفصیلی و همراه با ابهام است ولی در اصل معنا آگاهی بی‌واسطه به خداوند است و این آگاهی اجمالی و من‌وجه است زیرا هیچ کسی نمی‌تواند به خدا آگاهی وسیع داشته باشد.
توکلی افزود: دو دانش به واسطه عرفان ایجاد می‌شود؛ یکی دانشی که حاصل مشاهدات و آورده عارف از حقیقت عالم است و دیگر دانشی است که منازل سیر و سلوک را تبیین می‌کند که به آن عرفان نظری گویند. فرمایشات حضرت در مورد وصول به خدا و امکان شناخت و شهود همگانی و … دال بر این است که انسان می‌تواند به شهود قلبی از خدا برسد؛ گزاره‌هایی از ایشان سراغ داریم که عقل به آن راهی ندارد؛ در مورد اینکه خلقت بر چه اساسی صورت گرفته است و در مورد نسبت حق تعالی با عالم چگونه است، همچنین در باب عرفان علمی هم فرمایشات زیادی دارند و از جمله تأکید دارند که حقیقت ریشه در شریعت دارد و امری گسیخته نیست.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به امکان عرفان در بیانات امام رضا(ع) با بیان اینکه واژه تصوف و صوفیه از اوایل قرن سوم از سوی جاحظ مطرح شده است، تصریح کرد: تا قبل از امام رضا(ع) از مباحث معرفتی در باب شناخت بی‌واسطه خداوند خیلی مطرح نیست جز در فرمایشات خود اهل بیت(ع) زیرا اذهان مسلمانان تا این دوره بیشتر درگیر جنگ و … بود و خیلی مباحث کلامی مورد ابتلای آنان نبود و عمده تعارض آنان در مورد سقیفه و حقانیت یک گروه در صفین و … بود ولی وقتی مسلمانان با ملل و نحل مختلف آشنا شدند، مباحثی چون رؤیت خدا، اینکه کلام خدا ازلی است یا مخلوق و اینکه نسبت علم و عمل چگونه است و اینکه مرتکب کبیره، کافر است یا خیر، مطرح شد.
وی افزود: در روایات امام(ع) دو نوع رؤیت برای خدا ذکر شده است؛ رؤیت قلبی و بصری که رؤیت بصری محال است ولی رؤیت قلبی غایت انسان است؛ حضرت رؤیت قلبی را واجد چند شاخصه می‌داند؛ اول اینکه آن را منتسب به قلب می‌کند؛ برخی از حضرت در مورد این پرسیدند که مراد از اینکه پیامبر(ص) خدا را در هیبت جوانی ۳۰ ساله دید چیست؟ و ایشان پاسخ دادند که چقدر بد است دوستان ما بزرگ شوند ولی در خداشناسی اینقدر ناقص باشند و حضرت البته رؤیت قلبی پیامبر(ص) را تأیید فرمود.
توکلی ادامه داد: ابوقره محدث خدمت حضرت رسید و گفت در بین مسلمانان مشهور است که خدا کلام را به حضرت موسی(ع) و رؤیت را به حضرت محمد(ص) داد و امام(ع) فرمودند: ما کذب الفؤاد ما رای؛ لقد رای من آیات ربه؛ یعنی پیامبر(ص) آیات خداوند را دید نه ذات خدا؛ بنابراین متعلق شهود ذات خدا نیست بلکه آیات الهی است و البته شهود آیات کبرای خدا همان رؤیت خداست.
استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه تصریح کرد: در روایت دیگری داریم که مقام ولایت، بزرگ‌ترین آیه خداست؛ حضرت امیر(ع) فرمودند که آیتی بزرگ‌تر از من برای خدا وجود ندارد؛ اباصلت از امام(ع) پرسید که پیامبر(ص) فرمودند مؤمنین خدا را زیارت می‌کنند به چه معناست؟ امام(ع) زیارت و رؤیت خدا به زیارت پیامبر(ص) و ائمه(ع) منطبق فرمودند و به آیه ان الذین یبایعونک انما یبایعون الله. خود پیامبر(ص) فرمودند: اگر کسی مرا در هنگام حیات و یا بعد از وفات زیارت کند گویی خدا را زیارت کرده است. حضرت در مورد وجه الله هم آن را به زیارت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و یا مقابر ایشان ارجاع دادند.
شهود ولایت؛ ظهور نخستین خداست
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در واقع چیزی که در شهود عرفانی نصیب عارف می‌شود، شهود ولایت است زیرا ولایت، ظهور نخستین خداوند است. مرحوم علامه حسن‌‌زاده در مورد روایت ابوقره گفته است که امام با او به اندازه قدر معرفت و عقل او احتجاج کرد و اگر امام او را اهل اشارات لطیف می‌یافت ما کذب الفؤاد را طور دیگری تصویر کرده بود. در تعبیر دیگری درباره امکان عرفان، تعبیر شناخت خدا با خود او است؛ انما من یعرف الله عرف الله بالله. امام رضا(ع) فرمودند: من خدا را آن طور می‌شناسم که خودش، خودش را به من شناساند.
وی افزود: کلیدواژه وصول هم از دیگر واژگانی است که در آن می‌توان معرفت خدا را جست و جو کرد؛ مثلاً در روایتی قدسی آمده است که هر کسی به خدا چنگ بزند واصل به من می‌شود یا حضرت علی(ع) در تفسیر «قدقامت الصلاه» فرمود: کان وقت الزیاره و اللقاء و الوصول. در روایت دیگری سائل از امام پرسیدند معنای حقیقی نماز چیست و امام(ع) فرمودند، صله‌ای است که حق تعالی با رحمت خود به بنده‌اش عطا می‌کند و طلب وصولی از جانب عبد از خداوند است.
توکلی افزود: تعبیر دیگر در بیانات امام رضا(ع) تعبیر شناخت خدا بدون حجاب است؛ از امام صادق(ع) روایت شداه است که آن حضرت در مورد مادر امام رضا(ع) یعنی نجمه فرمودند: انما تلد مولود لیس بینه و بین الله حجاب. حضرت نجمه فرزندی به دنیا می‌آورد که بین او و بین خدا حجابی وجود ندارد. ولایت هم در نظر راغب یعنی دو چیز آنقدر بهم نزدیک باشند که فاصله و حجابی میان آنان نباشد. فقها هم هسته اصلی معنای ولی را نبود واسطه معنا کرده‌اند.
پذیرش ولایت؛ شرط دیدن بدون حجاب خدا
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: در تعبیر دیگری از امام رضا(ع) داریم که هر کسی دوست دارد به خدا بدون حجاب، نظر کند پس باید ولایت آل محمد(ص) را قبول کند و به ولایت ایشان ملتزم شود و هم تبری از دشمنان ایشان داشته باشد و باید به امام اقتدا کند که در این صورت بدون حجاب به خدا نظر خواهد کرد. خداوند مشهود همگان است ولی به قول ابن سینا، علم به علم لازم است یعنی علم مرکب نیاز است؛ همه آگاهی بسیط به خدا دارند ولی علم حصولی به این آگاهی ندارند.
وی افزود: در بیانات امام رضا(ع) داریم که حق‌تعالی متجلی است ولی نه به این صورت که ما مانند نگاه به ماه، خدا را رؤیت کنیم. بعد از امام رضا(ع)، ابن‌سینا در رساله‌العشق این تعبیر را دارد که والخیر الاول… متجلی لجمیع الموجودات و لو کان ذاته محتجب …؛ اگر حق تعالی متجلی برای مخلوقات نبود هرگز اینها راهی به شناخت خدا نداشتند. موهومات انسان باعث عدم شناخت کافی انسان از خدا می‌شود و به تعبیر حضرت امیر(ع)، موهومات را محو کنید و معلوم حقیقی خود را نگه دار و این همان حقیقت است؛ حجابی که حق تعالی از خلق دارد به خاطر کثرت گناهانی است که مخلوقات دارند؛ البته این کثرت مثلاً صرفاً شامل گناهی مانند دروغ نیست و البته دروغ هم باعث حجاب است ولی امری فراتر است و آن «منیت» و «من» استقلالی است.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: فردی از حضرت پرسید آیا خدا قبل از خلقت عالم عارف و آگاه به خودش بود و حضرت پاسخ دادند بله؛ خداوند برای اینکه مخلوقات بتوانند با او ارتباط بگیرند اولین مفهومی که انتخاب کرد اسم العلی العظیم؛ از قرآن و سخنان عرفا چنین چیزی استنباط نمی‌شود و فقط حضرت بیان کرده‌اند؛ ایشان به یونس بن عبدالرحمان فرمود مشیت همان ظهور و تجلی(ذکر) نخستین خداوند است. ترمذی که حدود ۳۰۰ وفات کرده و صوفی بوده، از تعبیر «ذکر» استفاده کرده است که بعید نیست از سخنان امام رضا(ع) گرفته باشد. همچنین امام در بیان نسبت خدا با عالم فرمودند: مگر تو وقتی صورت مرآتی خود را در آینه می‌بینی تو در آنی یا آینه در تو؟ ملاصدرا و فلاسفه زیادی از این تعبیر بهره‌برده‌اند و در تعیین نسبت خدا با انسان از این مثال استفاده می‌کنند.
جهت اطلاعات بیشتر در خصوص تحقیقات ارائه دهنده در این مسأله به لینکهای ذیل رجوع شود:
https://www.tkalam.ir/article_38914_fa835e5a8d38a087dd405ed840c23f9d.pdf
https://www.farhangerazavi.ir/article_174902_9d1646ca51e638036035f766031ac5e6.pdf