دویست و چهل و ششمین جلسه گروه علمی کلام باموضوع “جهان اسلام وعلم کلام ، انتظارات متقابل”(جلسه دوم) با ارائه حجت الاسلام دکتر محمد علی میرزایی دوشنبه ۲ آبان ۱۴۰۱ ساعت ۱۹ در مجمع عالی حکمت اسلامی (حضوری و مجازی) برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده به شرح زیر است:
استاد رضا نژاد: در جلسه قبلی مباحثی از مقدمات این موضوع مورد گفتگو قرار گرفت و سوالاتی نیز توسط اساتید مطرح شد که در این جلسه دوم، ضمن ادامه بحث به آن سوالات پاسخ داده میشود و مسئله جهان اسلام و علم کلام مد نظر قرار می‌گیرد ،مباحث فوق که در جلسه گروه کلام عنوان شده‌است از طرق مختلف و نیز در سایت مجمع عالی حکمت به همگان اطلاع‌رسانی میشود.
دکتر میرزایی: در جلسه قبل، مبتنی بر تجربه‌ای که از جهان اسلام داشتم نکاتی را گفتیم، ما درس رسمی کلامی نداریم که توجهی به وضع انسان بیرونی و شرایط جهانی داشته باشد ، مباحث ما در کلام نوعاً نظری است و حتی بیشتر تاریخی است اقوال و نظرات و تاریخ بحث میشود.
از گذشته، واکنش‌هایی نسبت‌به مطالعات توسعه‌ای و تمدنی درمورد کلام وجود داشته ، یک واکنش، از نوع استقبال بود به‌عنوان نمونه امام راحل و شاگردان و یاران ایشان کلام را به زمان و شرایط حاضر مرتبط کردند و تحولات کلامی را برای پاسخ‌گویی به انتظارات زمان انجام دادم مثلاً حضرت امام ، مفهوم انتظار و مهدویت و بحث ولایت‌فقیه را تبیین نمودند که از همین نوع استقبال و استجابت بوده‌است ،در خارج از ایران، دو واکنش مهم به انتظارات جهانی وجود داشت، یکی از اینها واکنش منفی است که جریاناتی و خصوصا امثال جریان اشعری با شدت بیشتر این واکنش را نشان داد.
استاد اسدی: این علم کلام، به معنی وسیع است که امثال سید جمال یا ایرانی‌ها و لبنانی‌ها پرداختند ولی این با کلام به معنی خاص متفاوت است ، ما بزرگان فعال در این زمینه داشته ایم از جمله مرحوم علامه طباطبایی در پاسخ به شبهات و تبیین مباحث دینی بسیار فعال بودند، باید معلوم کنیم علم کلام خاص را بحث می‌کنیم یا علم کلام به معنی عام؟
دکتر میرزایی: از همان علم کلام خاص، توقعات پیدا شد و دیگر جواب‌گوی انتظارات نبود در مسیحیت هم الاهیات مسیحی برای پاسخ دادن به انسان کف خیابان به بن‌بست رسید، علم کلام جدید هم برای این مطرح شد که اولاً از داخل خود علم کلام موضع‌گیری شد، اما افراد حاضر نشدند، تحولات را در درون خود را بپذیرند و گفتند کلام برای تببین و دفاع است فقط و کاری به اقتصاد، انسان، آزادی‌بخشی و غیره ندارد و ثانیاً گروهی گفتند علم کلام جدید را باید بپذیریم که مبتنی بر هرمنوتیک جدید است و هرمنوتیک فلسفی و مدرن آن قاطعیت و دگم بودن را ندارد.
درهرحال مسئله این است که علم کلام برای جامعه و اجرا و سیاست چه کاربردی دارد؟ در خارج از ایران که بنده ۳۰ سال بودم اصلاً چیزی مضحک است که متکلم بیاید در این مسائل اجتماعی، اقتصادی و … نظر بدهد ولی درهرحال مطالبه در این مسئله زیاد بوده‌است در بحث تمدن اسلامی اگر یک گونه علم کلامی در حد خود نداشته باشد ، مشروعیت خود را از دست می‌دهد .
امامت در جامعه شیعه‌ی خالص ۱۲ امامی مطرح است اما وقتی از ملت (nation), امت و تمدن سخن می‌گوییم علم کلام در مورد آن‌چه بحثی دارد؟ الان در سطح ملی یا فراتر از آن علم کلام چگونه می‌تواند به‌صورت مشترک برای مذاهب و اقوام و گروه‌های مختلف مباحث را مطرح کند و تحلیل نماید آن‌هم به شکل تمدنی. ؟ گروه اخوان الاسلام در مورد اسلام ، نظرات خاص دارند و من سال‌هاست آن‌ها را می‌شناسم حتی گاهی متوجه اصل ماجرا نبودند باآن‌که می‌خواهند حکومت تشکیل دهند نیاز و ارتباط علم کلام و این مسائل را نمی‌فهمند، اینها می‌گویند الاسلام هو الحل، ولی به مسئله کلام سیاسی و غیره توجه نمی‌کنند بیشتر به‌عنوان تنظیمات جامعه به این مباحث پرداخته اند و گروه‌هایی مثل چپ اسلامی مثل حنفی ها و غیره عملاً سکولار شدند و کاری برای جامعه حاضر و مسائل سیاسی و غیره انجام ندادند، در بحث تمدن باید گفت‌وگو کنیم و نیاز به کلام تمدنی داریم واقعاً در عرصه بین‌الملل هم باید علم کلام ورود کند، در بحث وحدت جهان اسلام هم باید مبنا و تقریر کلامی داشته باشیم، با تحقیقی که ما انجام دادیم به‌ندرت، در مورد الکلام السیاسی ، الکلام الاقتصادی و غیره صحبت شده‌است و علت آن است که افراد همراهی نمی‌کنند و الا میشود این موضوعات را کار کرد، حتی کلام‌های مضاف با مقیاس جهانی هم ضرورت پیدا می‌کند؛ کلام تمدنی ،کلام سیاسی ، کلام اقتصادی و غیره داشته باشیم اگر کلام های مضاف در جهان اسلام مطرح شود عامل وحدت میشود چون خود این کلام‌ها مباحث فقهی را هم بیشتر حل می‌کند و می‌تواند عامل وحدت شود. در شیعه امامت یک امر منحصر در معصوم نیست و غیرمعصوم همین می تواند امامت اجتماعی داشته باشید، واقعاً جمهوری اسلامی، حکومت اسلامی و ولایت‌فقیه و غیره تبیین کلامی را می‌طلبد.
نظرات اساتید حاضر:
استاد رضا نژاد: امروز هر علمی درصدد است که خود را در جامعه نشان دهد داده‌های تاریخی و قصص قرآن باید ببینیم چه نقشی برای الان و جامعه ما می تواند داشته باشد؟ ما در درسی به نام مهدویت در مذاهب کلامی که داشته‌ایم می‌گوییم مهدویت موضوعات مختلفش مانند اشراط الساعه و غیره را برای موضوع حکومت جهانی میشود استفاده کرد، ما می‌توانیم با مذاهب اسلامی به گفتگو و مذاکره کنیم و برای حکومت مهدوی همه مذاهب دست‌به‌دست هم بدهیم و کمک کنیم تا برای تحقق آن به عنوان هدف آخرالزمانی تلاش کنیم اگر غربی‌ها فلسفه را در جامعه کاربردی کردند و مذاق جامعه را عوض کرده‌اند، کاربردی کردن کلام هم می‌تواند مشکلات مختلف ما را حل کند.
استاد طباطبایی: ما در مورد مباحثی مثل فلسفه حجاب آیا کاری کرده‌ایم آیا علت و کارکرد حجاب را بررسی می کنیم و گفته‌ایم که بدانند چه فوایدی دارد تا به‌راحتی کشف حجاب اتفاق نیفتد ؟ الان این چالش های اجتماعی ایجاد شده و ضعف مراکز حوزوی و دانشگاهی را نشان می‌دهد. امام موسی صدر نوعی رفتار حتی نسبت به بی‌حجاب‌ها نشان داد که باعث می‌شد آن‌ها هم تغییر رفتار بدهند. علامه جعفری در پاسخ به خانمی که از اعتقادات شوهرش شکایت می‌کند، با آن مرد صحبت می‌کنید و متوجه میشود که این مرد اصلاً برخی مباحث را نمی‌دانسته و از مباحث ضروریات اسلام و کلامی خبر نداشته است، بدین جهت به خانم او عنوان می‌کنند که چون این شخص خبر نداشته است نمی‌توان صحبت از جدایی و طلاق انجام داد.
نکته بعدی این‌که در بحث وحدت و برائت چه کنیم آیا باید بحث امامت و غیره را تبیین کنیم و تبیین لازم است یا این‌که طرف‌های مقابل آن‌ها را می‌دانند و این مسائل برایشان روشن است و باید کار دیگری انجام شود؟ مساله بعد آن‌که مبحث امامت در مجامع داخل کشور گاهی برای غیرمعصوم هم بکار میاد و ما باید امامت را از نظر لغوی و اصطلاحی باید بحث کنیم و مفهوم مقام و منزلت امام و مصادیق آن روشن شود.
استاد زمانی: دغدغه خوبی در بحث شما وجود داشت برخی از این بحث‌ها کلامی است بخشی هم عقلی محض است ، ما در موضوعات اجتماعی و تمدنی آثاری داشته ایم، در مورد تمدن مسلمانان آندلس چند کتاب نوشته شده است، پس دغدغه‌ی تمدن وجود داشته است ، از طرفی آن‌چه از مسائل کلام وجود دارد متخصصین با واسطه غیر واسطه از قرآن درک می‌کنند و اقتباس می نمایند، چگونگی طراحی شهر اسلامی در متون مورد بحث بوده و روایاتی در چنین موضوعات داریم و این مباحث کلامی است و به‌هرحال ولو با واسطه از قرآن فهمیده میشود که البته کار متخصصین است. مثلاً به مباحث مربوط به تعداد روزهای ماه مبارک رمضان که بیست و نه یا سی روز است و موضوعات دیگر هم به نوعی از منابع و متون و از جمله قرآن قابل اقتباس است ما باید در موضوعات مختلف با دید وسیع و روش پیامبر عمل کنیم نگاه متخصصانه می‌خواهد ، از امثال آیت ا الله جوادی و سبحانی و دیگران باید استفاده شود که این دانشمندان وارد معرکه شوند تبیین کنند ، در امامت باید با مبانی عرفانی و کلامی و غیره تبیین شود. نه این‌که فقط تاریخی بحث کنیم، صاحب الغدیر در امامت بسیار زحمت کشیده ولی بازهم جای کار در حدود بالاتر هست ، مثلاً نظر امثال علامه حلی یا علمای دیگر هم کار شود ما باید اجماع عقلانی از دانشمندان بزرگ قرآن‌شناس و روایت‌شناس تشکیل دهیم و مباحث را مطرح کنیم، متون غنی هم داریم مثلا یکی از شئون سیاست و اجتماع را امیرالمومنین برای مالک‌اشتر نوشتند و بر محور همین منابع مهم می‌توانیم صحبت کنیم تا در تمام دنیا مورد قبول قرار گیرد.
استاد اسدی: ما از مباحث شما برداشت کردیم که تمام علوم و تمام ابعاد علمی در ابعاد سیاسی اجتماعی و غیره باید زمینه‌های کلامی داشته باشد و هر علمی از علوم باید این‌گونه باشد مثلاً بسیاری از مسائل اقتصادی زیربنای کلامی دارد اگر بخواهیم یک کلام راقی و زنده و سرنوشت‌ساز داشته باشیم باید آن را تزریق در فنون و علوم خود کنیم به‌گونه‌ای که این کلام با معنی گسترده خود به کف خیابان و جامعه بیاید و دید وسیع جهانی داشته باشند خودمان با شاخه‌های مختلف پیوند داشته باشیم و زیرساخت همه اینها یک کلام عاری از تعصب باشد در همه جهات این ابعاد را در نظر بگیریم.
ایام نوروز گذشته در دیداری که با دوستان و اقوام داشتیم ابتدا بحثی پیش آمد و در حدود دو ساعت گفت‌وگوهای مختلف اعتقادی و غیره مطرح شد و عده‌ای در آن‌جا گفتند چرا این حرف‌ها قبلا گفته نشده و من گفتم که باید خودتان بروید مطرح کنید تا اساتید جواب دهند و شبهات رفع شود پس نیاز به گفت‌وگوها و تبیین‌های مختلف است.
استاد مصطفی پور : ما مباحث کلام پژوهی داریم که مثلاً کلام چگونه بتواند نیاز جامعه را حل کند و آسیب‌های آن چیست اما بحث دیگر آن است که نیازهای زمان را بشناسیم و به دین عرضه کنیم که جواب دهد این‌جا همه علوم نیاز است یکی از آن‌ها کلام است به تعبیر شهید مطهری باید کلام جدیدی تأسیس کنیم تا بشود پاسخ‌گوی نیاز زمان باشد، درواقع به‌دنبال این هستیم که این واقعیت را مطرح کنیم که تمام احکام و مسائل دینی فلسفه‌ای دارد و این احکام و آموزه هت توسط خداوند که بوده ، حتما مطابق نیاز و مصلحت انسان مطرح‌شده است پس می‌توان آن‌ها را تحلیل کرد و علت‌ها را تبیین نمود.
استاد شهسواری: ما در مسئله مهدویت که مطرح شد وقتی گفتگو می‌کنیم راهبردهای مشترک وجود دارد حتی گاهی که صحبت میشود مذاهب دیگر هم ، تحت شرایط و تحلیل مشترک، با شخصی بودن مهدی هم کنار می‌آیند.
استاد اسحاقیان: در جریانات اعتراضات اخیر، شعارهایی اعتقادی سیاسی که داده میشود گاهی حتی مذهبی ها هم همراهی می‌کنند، و برخی توجیه می‌کنند این مساله، به آن دلیل است که شاید بخشی از جوانان ما زیست جهانی می‌خواهند نه زیست محلی و با قواعد حکومت محلی و ملی، آیا این مسئله کلام جدید و جهانی می‌تواند برای حل این معضلات و پاسخ‌گویی‌ها به ما کمک کند و جا دارد که باید به اینها بپردازیم؟